گزارش مهر؛
سیدجمال و تفسیر اجتماعی قرآن كریم، نظریه بازگشت از منظر یك مصلح
عطر حرم: سیدجمال راه نجات و برون رفت جامعه‌ی اسلامی از انحطاط و استبداد و استعمار، و هم نجات از جهل و خرافه و حرص و طمع دنیاپرستی جامعه‌ی مسلمین، را منحصر در بازگشت به آموزه های قرآنی می دانست.
خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه_محمد اصدق پور*: سید جمال الدین اسدآبادی عالم دینی و مصلح اجتماعی سده‌ی اخیر جهان اسلام است كه دغدغه‌ی اصلاح و حل مشكلات و نابسامانی های جامعه‌ی اسلامی را داشت. مبنای وی برای درمان دردهای جامعه و برون رفت از انحطاط جوامع اسلامی، حضور مؤثر آموزه های قرآنی در تمام شئون اجتماعی و «بازگشت به قرآن» بود، و با این رویكرد دستورهای زندگی سعادتمند دنیوی و اخروی بشر را از قرآن استنباط كرد. بنابراین گرایش وی در تفسیر قرآن «گرایش تفسیر اجتماعی از آیات» بود كه از آن پیامی و درسی برای رفاه و آسایش و پیشرفت زندگی انسان معاصر به ارمغان آورد.
به مناسبت ایام بزرگداشت شخصیت برجسته و موثر در عرصه نهضت های اسلامی در دوران معاصر یعنی سیدجمال الدین اسدآبادی فرصت را مغتنم شمردیم تا به آراء واندیشه های این سلسله جنبان و بنیانگزار بیداری اسلامی در عصرحاضر بپردازیم و اهمیت وجایگاه قرآن كریم و میزان تاثیر آن را بر آرا و اندیشه های اجتماعی و اصلاحی سیدجمال الدین و میزان بهره مندی وی از آن را مورد بررسی قرار دهیم.
قرآن كریم در نظام فكری و عملی سید جمال الدین اسدآبادی از جایگاه بالایی برخورداراست و از ابتدای طفولیت و رشد و تعالی علمی و روحی سید جمال الدین، این كتاب آسمانی و بزرگ ترین معجزه‌ی خاتم النبیین (ص) همواره حضور مؤثر داشته است و زیر بنای اندیشه های وی را تشكیل داده است. سید جمال، اسلام شناسی بصیر و متعمق بود كه خط فكری خویش را از مجرای وحی الهی و منطبق با آیات قرآن كریم سمت و سو داده بود.
سیدجمال مصلحی اجتماعی بود كه دغدغه‌ی فهم عمیق و اجرای صحیح معارف قرآنی در جامعه را داشت و راه نجات و برون رفت جامعه‌ی اسلامی از انحطاط و استبداد و استعمار، و هم نجات از جهل و خرافه و حرص و طمع دنیاپرستی جامعه‌ی مسلمین، را منحصر در بازگشت به آموزه های قرآنی و به كار بستن آنها در عرصه های مختلف اجتماعی می دانست
وی مصلحی اجتماعی بود كه دغدغه‌ی فهم عمیق و اجرای صحیح معارف قرآنی در جامعه را داشت و راه نجات و برون رفت جامعه‌ی اسلامی از انحطاط و استبداد و استعمار، و هم نجات از جهل و خرافه و حرص و طمع دنیاپرستی جامعه‌ی مسلمین، را منحصر در بازگشت به آموزه های قرآنی و به كار بستن آنها در عرصه های مختلف اجتماعی می دانست؛ بر این اساس كه اولاً، قرآن كتاب هدایت در همه‌ی ابعاد زندگی دنیوی و اخروی، مادی و معنوی بشر است؛ و ثانیاً، در تعالیم اسلامی ابعاد اجتماعی زندگی انسان ها مورد توجه قرار گرفته است و اسلام و قرآن برای بُعد اجتماعی انسان ها هم دستورالعمل و برنامه دارند؛ و ثالثاً، قرآن كتاب زندگی برای تمام دوران هاست.
بنابراین، به نیازهای انسان معاصر هم توجه دارد؛ بر این اساس، نوع نگاه و مبنای فكری و تفسیری سید جمال به قرآن نگاهی فعال و تأثیرگذار بر مسائل جامعه‌ی بود و قائل به محوریت قرآن در عرصه های اجتماعی بود و بازگشت به قرآن را در حل مشكلات اجتماعی، مبنای تفسیری و اجتهادی خویش برگزیده بود.
عصر سیدجمال الدین اسد آبادی دستخوش مسائلی بود همچون اینكه ظلم واستبداد و استعمار بر سراسر ممالك اسلامی سایه انداخته بود، و فقر و جهل و خرافات دامنگیر جامعه‌ی اسلامی بود. همین مسائل سبب شده بود كه مسلمانان در كنار چشمه‌ی جوشان معارف و آموزه های اصیل اسلامی، در تشنگی استضعاف و انحطاط به سر برند. سیدجمال الدین، كه قرآن در زندگی و نظام فكری اش اشراب شده بود، تلاش داشت با رجوع به قرآن و ابداع سبك نوینی در تفسیر، راه چاره ای برای برون رفت از این مشكلات و عقب ماندگی ارائه نماید. بنابراین با نگاه و گرایش اجتماعی به تفسیر قرآن پرداخت. البته از آنجائیكه وی، فیلسوف و عقل گرا بود و بر مبنا و اصول دینی اشراف كامل داشت، با حفظ اصول كلامی و تفسیری به عرصه‌ی «تفسیر اجتماعی» قدم نهاد.
با توجه به این نكته كه یكی از خصوصیت های اساسی مفسر اجتماعی، توجه و پاسخگویی به شبهات و اشكالات معاندین است، سیدجمال، هم برای رفع ابهام مسلمانان و هم برای پاسخگویی به اشكالات دشمنان، به مسائل كلامی مورد ابتلاء جامعه توجه ویژه ای نشان داد، و در حوزه‌ی تفسیر اجتماعی هم این اصول كلامی حاكم بر تفسیر را مراعات كرد. لذا، در عین عقل گرایی و توجه به مسائل اجتماعی، دچار افراط گرایی و علم زدگی نشد، و حتی در مقابل دیدگاه دیگرانی كه در این عرصه گام های اشتباه برداشته بودند موضع گرفت و دیدگاه هایشان را نقد و اصلاح كرد.
این نكته حائز اهمیت است كه وی از مبانی كلامی صحیح، متقن و مستدلّی برخوردار بود كه هیچ مفسری از تأثیرگذاری آنها در عرصه‌ی تفسیر گریزی ندارد و آن مبانی كلامی به صورت مستقیم در «اصول تفسیری» یا «گرایش اجتماعی» مفسر دخیل و مؤثرند؛ همانند رابطه‌ی علم و دین، رابطه‌ی عقل و دین، قلمرو دین و كاركردگرایی آموزه های اسلامی و قضا و قدر و اختیار انسان....
سید جمال با همین دغدغه‌ی اجتماعی و مبنای پاسخگویی قرآن به نیازهای اجتماعی و با عنایت به نارسایی های تفاسیر پیشین، گرایشی را در تفسیر بنیان نهاد كه بعدها به گرایش «تفسیر اجتماعی» شهرت یافت. اهمیت این حركت سید این بود كه مفسران بعدی را با این شیوه از تفسیر آشنا ساخت. تغییری كه سیدجمال در سبك تفسیری پیشینیان و مفسران معاصر خویش به وجود آورد بسیار حائز اهمیت است. در «تفسیر اجتماعی» مفسر دغدغه‌ی طرح ابعاد اجتماعی آیات را دارد و به دنبال یافتن راه حل هایی برای پاسخگویی به نیازهای روز جامعه‌ی خویش است.
مبنای تفسیری سیدجمال با عنایت به شرایط زمانی و فضای حاكم بر جامعه‌ی اسلامی «بازگشت به قرآن» و محوریت دادن به آموزه های قرآنی در تمام شئون اجتماعی بود
مبنای تفسیری سیدجمال با عنایت به شرایط زمانی و فضای حاكم بر جامعه‌ی اسلامی «بازگشت به قرآن» و محوریت دادن به آموزه های قرآنی در تمام شئون اجتماعی بود، سید تنها از «گرایش اجتماعی» بهره نبرد و در بعضی موارد نكات تفسیری عرفانی، فلسفی و... هم ارائه نمود. او برای سبك های دیگر تفسیری، همچون تفسیر روایی، فقهی، ادبی، بلاغی و...، احترام قائل بود، ولی با عنایت به شرایط زمانی و نیاز جامعه‌ی مسلمین و فضای حاكم بر جامعه، این سبك ها را در اولویت نمی دانست و توان پاسخگویی به نیازهای روز را در آنها نمی دید؛ بنابراین وی به «تفسیر اجتماعی» معتقد بود و تمام همت خویش را برای تعریف، تبیین و ضوابط حاكم بر تفسیر اجتماعی مصروف داشت، و تلاش كرد این سبك را به شاگردان و مفسران بعدی انتقال دهد.
وی در روش تفسیری اش از روش های متعددی بهره برد، ولی این روش ها در تضاد با هم نیستند بلكه مكمّل یكدیگرند. می توان ادعا كرد كه شیوه‌ی غالب در روش تفسیری سیدجمال روش تحلیلی _ استنادی است كه با تحلیل آیات و استناد به آنها، مسائل مطرح در جامعه را بررسی نموده درصدد پاسخگویی و ارائه‌ی راه حل بوده است؛ این نكته در آثار تفسیری وی هم مشهود است.
برای مثال، در زمینه‌ی تولید «وحدت اسلامی»، كه سید آن را برای نجات از استبداد و استعمار و جهل و خرافات و ضعف و انحطاط جامعه‌ی اسلامی ضروری می دانست، با بررسی عوامل تولید كننده‌ی وحدت و تحلیل آنان و استناد دادن آنها به آیات قرآن، در صدد تحقق بخشیدن به آنها بود و موانع پیش روی تولید وحدت را هم با استناد به آیات قرآن تحلیل می كرد و در صدد رفع آنان برآمده بود، زیرا دغدغه سید این است كه مسلمانان را از نزاع های مذهبی و فرقه فرقه شدن برحذر دارد و این داعیه همه مصلحان از سید جمال گرفته تا آیت الله بروجردی و شاگردانش بخصوص امام خمینی (ره)است.
«تفسیر اجتماعی» یكی ازگرایش های مهم و اثرگذار تفسیر قرآن كریم در دوره‌ی معاصر است. نقطه‌ی تمركز این اندیشه و گرایش، تحول اندیشه‌ی مفسران از دیدگاه فردی و اخروی به دیدگاه اجتماعی است. بر این اساس، آنان به دنبال ارائه‌ی راه حل مشكلات مادی و معنوی جامعه‌ی از تفسیر قرآن هستند. در این گرایش، تفسیرهایی به وجود آمده اند كه راه و رسم زیستن حیات معنوی را در ابعاد مختلف اجتماعی نشان داده اند و در تكاپوی طرح پرسش ها و شبهه ها و پاسخ هایی بوده اند كه این كتاب را مبنای تدوین قوانین و اصول حاكم بر جامعه‌ی قرار می دهد.(ایازی: ۱۳۸۹: ص ۱۴۳)
ویژگی های عام مفسر اجتماعی می توان را چنین برشمرد: مفسر اجتماعی با قوه‌ی اجتهاد به تبیین مفاهیم و نظریه های قرآنی می پردازد. مفسر اجتماعی آگاه به مسائل و تحولات اجتماعی است. مفسر اجتماعی از شبهات و مسائل كلامی جدید آگاه است. مفسر اجتماعی برای تطبیق نص با اوضاع و تحولات و نیازهای جامعه می كوشد.
سید جمال عقل را مكمل و مُبیّن دین و آموزه های قرآنی می دانست، و برای جایگاه بالای عقل در قرآن اهمیت بسزایی قائل بود. بنابراین یكی از شاخصه های اصلی سید جمال در گرایش تفسیری اش، در كنار آگاهی از مسائل اجتماعی و شبهات مخالفین، عقل گرایی وی بود؛ عقلی كه در چهارچوب اصول حاكم بر دین و قواعد تفسیری شكوفا می گردد و از حد اعتدال عبور نمی نماید. چنان كه هر گاه دیگران، همچون سید احمدخان هندی، از حریم اعتدال خارج می شدند و پا در ورطه‌ی افراط گرایی عقلانی می نهادند، سید جمال به آنان نهیب می زد و عملشان را مردود و خطا معرفی می كرد و بنابراین سیدجمال باشنیدن شیوه‌ی تفسیری سید احمد خان هندی، با جدیت هر چه تمام تر به نقد آن پرداخت و انحرافات آن را در مقاله‌ی «تفسیر مفسر» با صراحت بیان كرد.(صاحبی: ۱۳۵۸: ص۲۲۶) وبا همین رویكرد ونگرش هست كه وی در مساله آمادگی دفاعی كشورهای اسلامی با استناد به آیه قرآن میگوید:
«اما اینكه در قرآن كریم به آمادگی دفاعی دستور أكید داده شده است: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ»(انفال: ۶۰)، «هر نیرویی دارید برای مقابله با آنها]دشمنان [ آماده سازید»، به صورت قطع، هدف جنگ و خونریزی نیست، بلكه همان گونه كه در بخش بعدی آیه آمده است: «تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّ اللّهِ وَعَدُوَّكُمْ»، «تا به وسیله‌ی آن، دشمنِ خدا و دشمنِ خویش را بترسانید» دستور خدا برای اِعلاء و آماده كردن قوای نظامی برای جنگ و كارزار و خونریزی نیست، بلكه فقط برای ارعاب و به وحشت انداختن و ترس تولید كردن در دشمن است تا آنان كه به دنبال جنگ و خونریزی هستند، بترسند و از قتل و كشتار مردم خودداری كنند. »(حسینی اسدآبادی: ۱۴۲۳ق: ج۶: ۱۳۶)
«اتفاقاً این روش تكثیر عِدّه و عُدّه و آماده كردن توان و قوه اگر به قصد بازدارندگی باشد، نه جنگ و خونریزی، خود بهترین و اثر گذارترین راه و وسیله برای جلوگیری از جنگ و خونریزی است..» (همان: ۱۳۷)با توجه به اینكه مراد از كلمه‌ی «تُرهَبون»، «بازدارندگی» است. مراد آیه‌ی شریفه از آمادگی دفاعی و جمع آوری نیرو و قدرت خویش به نحوی است كه توان بازدارندگی ما را در مقابل دشمنان افزایش بدهد و صرفاً با هدف جنگ و خونریزی نیست. این بازدارندگی توان دفاعی را باید به حدی از آمادگی رساند كه دشمنان حتی فكر تعدی و دست درازی به كشورهای اسلامی را نكنند.
سید تصریح می كند كه سستی و كوتاهی در تهیه‌ی توان و قوه‌ی دفاعی باعث از بین رفتن ملك و فرو افتادن در قعر خطر است، و خداوند با آیه‌ی «و أعدّوا لَهُم» به آماده بودن امت و دولت اسلامی دستور داده است
سید تصریح می كند كه سستی و كوتاهی در تهیه‌ی توان و قوه‌ی دفاعی باعث از بین رفتن ملك و فرو افتادن در قعر خطر است، و خداوند با آیه‌ی «و أعدّوا لَهُم» به آماده بودن امت و دولت اسلامی دستور داده است. (همان: ج ۱: ۱۸۵و۱۸۶) او می خواست روح مبارزه و جهاد را به كالبد نیمه جان جامعه‌ی اسلامی بدمد و غیرت اسلامی را به جوش آورد، و اصل فراموش شده‌ی جهاد را احیا كند. او فراموش شدن این اصل را عامل بزرگی برای انحطاط مسلمین تلقی می كرد. (مطهری: ۱۳۸۵: ج ۲۴: ۴۱)به نظر سید جمال، مسلمانان در برابر حكومتی كه مصمم به نابودی اسلام است، راهی جز توسل به زور ندارند. (عنایت: ۱۳۸۵: ص۸۵)
یكی دیگر از شاخصه های گرایش اجتماعی تفسیر سید جمال، پیراستن تفاسیر پیشینیان بود از مسائلی كه فهم آیات را دشوار و دسترسی به پیامی برای زندگی بشری را ناممكن می كرد شیوه های تفسیری ای كه كمتر به مسائل اجتماعی و نیازهای انسان معاصر توجه داشت و بیشتر در یك سری مطالب ادبی، بلاغی و صرف و نحوی و مسائل اخروی متوقف شده بودند. این روش را به خوبی در تفسیر شاگرد خودش محمد عبده می توان مشاهده كرد.
البته سید جمال الدین از چند روش تفسیری در كنار گرایش اجتماعی تفسیرش بهره می برد، ولی روش تفسیری وی غالباً تحلیلی- استنادی بود و درصدد درك و دریافت پیامی برای زندگی مخاطبان، مستند به آیات قرآن بود. وی در اغلب مقالات و سخنرانی ها و مكاتبات خویش آموزه های اجتماعی را مستند به آیات روح بخش قرآن كریم می كرد.
یكی از شاخص ترین رهاوردهای سبك تفسیر سید جمال الدین، به وجود آمدن و رونق یافتن سبك تفسیری اجتماعی در عرصه‌ی قرآن پژوهی بود. سبك تفسیر اجتماعی سید جمال تأثیر بسزا و راه گشایی برای معاصران و دیگر مفسران پس از او داشت و باعث جهشی در علم تفسیر گردید.
شیخ محمد عبده، رشید رضا، احمد مصطفی مراغی، سید قطب، محمود طالقانی و علامه سید محمد حسین طباطبایی و … همچون مفسرانی هستند كه به گونه ای از سبك تفسیر اجتماعیِ سید جمال الدین اسد آبادی متأثرند.
منابع
_قرآن كریم.
_ ایازی، سید محمد علی، «گرایش اجتماعی در تفسیر پرتوی از قرآن»، مجموعه مقالات بررسی اندیشه های قرآنی و اقتصادی آیت الله طالقانی، ناشر: انتشارات دانشگاه مفید، چاپ اول، قم، ۱۳۸۹.
_ جبرئیلی، محمدصفر، سیری در تفكر كلامی معاصر، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، تهران، ۱۳۹۱.
_ صاحبی، محمد جواد، تاكتیك های انقلابی سید جمال الدین اسد آبادی، انتشارت هادی، قم، ۱۳۵۸.
_ صادقی تهرانی، محمد، ترجمه قرآن كریم، چاپ دوم، ناشر: كلیدر، قم، ۱۳۸۷.
_ عنایت، حمید، سیری در تفكر سیاسی عرب، چ۶، امیركبیر، تهران، ۱۳۸۵.
_ محیط طباطبائی، محمد، نقش سید جمال الدین در بیداری مشرق زمین، چ۵، كلبه شروق، قم، ۱۳۸۰.
_ مدّرسی چهاردهی، مرتضی، سید جمال الدین و اندیشه های او، انتشارات امیركبیر، چ ۴، تهران، ۱۳۵۳.
_ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۲۴، چ۱، انتشارات صدرا، تهران، ۱۳۸۵.
_ واثقی، صدر، سید جمال الدین حسینی، بنیانگزار نهضت های اسلامی، انتشارات پیام، چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۵.
_ حسینی اسدآبادی، سید جمال الدین، الآثار الكامله؛ العروه الوثقی، اعداد تقدیم: سید هادی خسروشاهی ج۱، الاولی، مكتبته الشروق الدولیه، القاهره، ۱۴۲۳ ق.
_ _______________، الآثار الكامله؛ آراد و افكار ؛ تقریر محمد پاشا المخزومی؛ اعداد و تقدیم: سیدهادی خسروشاهی؛ ج۶، الاولی، مكتبته الشروق الدولیه، القاهره، ۱۴۲۳ق.
*دانشجوی دكتری مدرسی معارف اسلامی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب