یادداشت؛
نظریه اتم گرایی در میان متفكران اسلامی، اتم گرایی و متافیزیك
عطر حرم: نظریه اتمگرایی در میان متفكران اسلامی در دنیای اسلام و در دوران شكوفایی علم، هم عنوان شد. واژه‌ی یونانی اتوموس، عینا ترجمه شده و به جای آن واژه‌ی جزء لایتجزی، به معنای تجزیه ناپذیر جایگزین شد.
به گزارش عطر حرم به نقل از مهر، متن زیر یادداشتی است از بنفشه افتخاری، دكتری تاریخ و فلسفه علم دانشگاه لیون درباره نظریه اتمگرایانه در بین قدما كه در ادامه از نظر می گذرد؛ آنچه كه ما بعنوان اتم می شناسیم، قصه‌ی درازی دارد. قصه‌ی درازی كه از عهد باستان آغاز می شود، هنوز هم ادامه دارد. مفهوم امروزین اتم، در قرون اخیر پرورانده شده، ولیكن همچنان دانشمندان علم فیزیك و شیمی در حال كامل كردن نظریات و مفاهیم در رابطه با اتم هستند. برای پرورش این مفهوم بنیادی در علم، نظریه پردازان و دانشمندان از چندین جهت درگیر هستند: از یك سو، نظریه پردازان (متخصصان فیزیك نظری)، چند و چون این مفهوم را به لحاظ نظری تبیین میكنند، مدل و قواعدی را كه رفتار این موجود نظری توصیف و پیش بینی كنند را در چهارچوب منطق و ریاضیات كشف و ابداع میكنند؛ از جانب دیگر دانشمندان حوزه تجربی، شرایطی كه این مفاهیم صرفا نظری قابل آزمودن باشند را بررسی نموده و امكاناتی را بوجود می آورند كه بتوان این مفاهیم نظری را به بوته آزمایش سپرد. اتمی كه ما می شناسیم، آنقدر خرد و ریز است كه نمیتوان آن را در دنیای محسوسات دریافت. موجودات دنیای اتمی و زیر اتمی با آزمایش هایی دریافت میشوند كه چشم مسلح یا غیرمسلح، نقشی مستقیمی در درك آن ندارند. پس بدیهی است كه درك و مشاهده حسی اتم در زمانهای گذشته امكانپذیر نبوده و هرگونه بحثی درباره اتم ها صرفا نظری باشد. فیلسوفان در قرون متمادی درباره امكان وجود و چگونگی اتم بحث كردهاند. حتی اعتقاد یا عدم اعتقاد به اتم ها، میتوانست جنبههای متافیزیكی مهمی برای فیلسوفان داشته باشد. آنها از اینكه دنیا از اتم تولید شده باشد یا نه، نتایجی میگرفتند كه به وجود و نقش خداوند در جهان هستی مرتبط بود. شواهدی هست كه در ایران، یونان و هند باستان، نظریات اتمگرایانه برای جسم مطرح شده اند. واژه اتم، از واژه یونانی اتوموس می آید كه به معنای تجزیه ناپذیر است. دموكریتوس یا ذیمقراطیس، از نخستین فیلسوفان یونانی است كه نظریه منسجمی درباره اتم ها از وی در دست است، یا به قولی از نخستین نظریه های اتمگ كامپیوتر است. اتم های ذیمقراطیس، متفاوت و شناور در خلأ بودند. این اتمها با پیوستن بهم، در ابعاد و اشكال مختلف، خصوصیات متفاوت اجسام را در طبیعت رقم میزدند؛ هر چه تغییر كه ما در طبیعت شاهدیم، در نتیجه كنش و واكنش بین اتمهاست. این دنیایی كه ذیمقراطیس توصیف می كرد، دنیای مادی گرایانهای بود كه هیچ عامل خارجی یا متافیزیكی در آن دخالتی نداشت. این نظریه مخالف بزرگی به نام ارسطو داشت. ارسطو با شبهاتی، امكان عقلی وجود اتم را به چالش كشید. او استدلال كرد كه هر آنچه كه در تصور آید را میتوان در ذهن تقسیم كرد. پس به لحاظ عقلی، وجود چیزی كه هم بعد داشته باشد و هم نتوان آن را تقسیم نمود، از محالات است. بعد از ارسطو، اپیكوریان و رواقیان تغییراتی در نظریه ذیمقراطیس بوجود آوردند كه بتواند از پس شبهات ارسطویی برآید. با این وجود، در قرون وسطی نظریات اتمگرایانه قادر نبودند از سایه‌ی سنگین سلطه فیزیك ارسطویی برهند. در دنیای اسلام، در دوران شكوفایی علم، نظریه اتمگرایی هم در میان متفكران اسلامی عنوان شد. واژه‌ی یونانی اتوموس، عینا ترجمه شده و به جای آن واژه‌ی جزء لایتجزی، به معنای تجزیهناپذیر جایگزین شد. متكلمان معتزلی از نخستین اندیشمندانی بودند كه از اتمگرایی استقبال كردند. نظریه‌ی آنها در تاریخ فلسفه به اتمگرایی كلام مشهور است. در میان مورخان، دیدگاههای متفاوتی درباره اصل و منشا اتمگرایی كلام مطرح هست. برخی اتمگرایی كلام را تحت تاثیر اتمگرایی هندی، یونانی، اپیكوری و حتی آن را مستقل عنوان كرده اند. اتمگرایی كلام دارای خصوصیات خاصی می باشد. متكلمان، علاوه بر اجسام مادی، به اتمگرایی ریاضی هم قائل بودند. یعنی اینكه خط و سایر اشكال هندسی را هم متشكل از تجزیهناپذیرها میدانستند. گاها نقطه و اتم را در هندسه معادل هم میگرفتند. اتمگرایی كلام، رقیب قدرتمندی چون پیوستهگرایی مشائیان داشت. مشائیان كه پیرو ارسطو بودند، با اتم چه نظری و ریاضی و چه مادی مخالف بودند. ابن سینا، شیخ الرئیس، براهین ارسطو معلم اول را بسط و گسترش داده و دلایلی را كه متكلمان در دفاع از اتم مطرح میكردند را رد نمود. با این وجود، اتمگراها، دلایل محكم متافیزیكی برای نظریه خود داشتند. متكلمان، دنیایی كه پیروان ارسطو تشریح میكردند را رد میكرد. در نظریه ارسطویی جهان مادی، جهانی قدیم و باقی است. متكلمان وظیفه خود میدانستند كه نظام عقلانی را پرورش دهند كه موافق برداشت آنها از نص قرآن باشد. آنها جهان قدیم و باقی را نمیپذیرفتند. آنها جهانی را توصیف میكردند كه متشكل از جواهر فرد یا اتمهاست. خداوند این اتم ها را از هیچ خلق میكند و هر لحظه ای كه خداوند نخواهد، این اتم ها نیست میگردند. به عبارتی این جهان حادث و فانی بوده و قدیم و ابدی نیست. به علاوه‌ی اینكه نظریه‌ی فیزیكی كه مشائیان عرضه میدادند، شامل موارد دیگری هم بود كه به زعم آنها خلاف تعالیم قرآن بود. جهانی واحد كه خداوند علت اولی باشد، موافق برداشت آنها از قرآن نبود. آنها جهان را متكثر، و خداوند را ورای هستی میدانستند، نه جزئی از آن. بعد از متكلمان معتزلی، متكلمان اشعری هم از اتمگرایی كلام دفاع میكردند. آنها هم وقع چندانی به شبهات ابن سینا ندادند. شاید در بین متكلمان اشعری، فخر رازی تنها متكلمی باشد كه بیش از دیگران با شبهات ابن سینا درگیر شده و تلاش نمود كه نظریه نسبتا خود سازگاری از اتمگرایی كلام عرضه نماید كه كمتر مورد چالش قرار گیرد. به غیر از متكلمان، زكریای رازی هم از اتمگرایی دفاع كرده است. وی به جنبه مذهبی اتمگرایی اهمیتی نمیداد. بر خلاف متكلمان، وجود اتمها را به شكلی تبیین میكرد كه بر قدم ماده دلالت داشت. وی در كیمیاگری با توسل بر اتمگرایی تبدیل عناصر به یكدیگر را توجیه میكرد. داستان اتم مفهومی در زمان قرون وسطی در اروپا هم ادامه داشت، ولی شاید نیاز بود كه برای رشد و تبلور واقعی، دلایل مختلف علمی، اجتماعی دست به دست هم دهند تا فلسفه مدرسی و اسكولاستیك ارسطویی شكست خورده كه در نتیجه‌ی آن مجالی برای نظریات غیر ارسطویی در همه عرصه ها بوجود آید.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب