به مناسبت روز بزرگداشت مولانا؛
متافیزیك در اندیشه مولانا ارتباط و پیوندی دائمی با طبیعت دارد
عطر حرم: آثار مولانا واجد نوعی جهان بینی است كه در آن، عناصر و موجودات طبیعت به واسطه خصوصیت و جایگاهی كه دارند، مستحق حیات و احترام هستند. در اندیشه او متافیزیك ارتباط و پیوندی دائمی با طبیعت دارد.
به گزارش عطر حرم به نقل از مهر، سید حمیدرضا رئوف عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی و نویسند كتاب رویكرد عرفانی مولانا به محیط زیست به مناسبت روز بزرگداشت مولانا یادداشتی با عنوان چگونگی نسبت آموزه های عرفانی مولانا با محیط زیست نوشته است كه در ادامه از نظر شما می گذرد:
رابطة انسان با عالم هستی در چهار سطح طبقه بندی می شود: تعامل انسان با خود، تعامل با خداوند، تعامل با جامعه (دیگران و ساختارهای اجتماعی) و تعامل وی با طبیعت. این سطوح تعاملی شاكله و ساختار حیات انسان را در حوزة كنش و رفتار تشكیل می دهند و تمامی حوادث واكنشی زندگی انسان، نتیجة نوع عمل و كنش در این سطوح است. آنچه در تحقّق این تعاملات جایگاه محوری دارد، نوع نگرش انسان به این سطوح است. به عبارت دیگر، این جهان نگری انسان است كه چگونه زیستن و معنای آن را مشخص می كند. از این رو، جهان بینی انسان خالق نوع نگرش و عملكرد وی در جهان هستی و در نهایت سبك زندگی اوست.
آنچه در این كتاب مورد توجه ویژه قرار گرفته است، مبحث تعامل انسان با طبیعت (محیط زیست) است. در گذشته، واكنش اولیة انسان در مواجهه با طبیعت و پدیده های موجود در آن، نگاهی همراه با تقدس و احترام بود؛ اما این امر با گسترش حوزه های زیست انسان و افزایش جمعیت تغییر نمود و پیشرفت روزافزون علم و گسترش فناوری نیز، حوزة تصرف انسان و تأثیرات مستقیم او را بر محیط زیست شدت بخشید. پیامد مستقیم این رویه هم بروز چالش های زیست محیطی برای انسان بود. ازاین رو حوزه های بسیاری در سطوح علمی توجه خویش را به انسان و شیوة تعامل او با طبیعت معطوف كرد. در نگاهی مبنایی و زیربنایی، اصلی ترین عنصر این بررسی و عامل تولید بحران، انسان و نوع نگاه او به طبیعت شناخته شد؛ بنابراین اصلی ترین تأكیدها در حوزة ارائة چاره، به تغییر نگرش انسان در مواجهه و نوع تعامل با طبیعت اختصاص یافت.
گفتنی است، باآنكه نوع نگاه انسان به خود و جهان، از عوامل بسیاری همچون نوع زیستن، تجربه و تعامل اجتماعی متأثر است، آنچه رفتار را تولید می كند نوع برداشت، تفسیر انسان و قواعد حاكم بر نظام فكری فرد است كه جهان را برای او معنادار می كند. در نتیجه، افراد برای تحقق زندگی مطلوب تر، به تغییر در بینش، نگرش و عملكرد خود موظف می باشند. آلبرت الیس می گوید: «تقریباً تمام اختلالات هیجانی رابطه نزدیكی با عقاید نامعقول دارد. اختلالات هیجانی عمدتاً معلول تفكر نادرست است و با تغییر فكر می توان بر روان رنجوری های خود غلبه كرد». «زمانی كه انسان ها از امری ناراحت می شوند، خود آن امر به صورت مستقیم سبب اضطراب، افسردگی، احساس بی ارزش بودن یا به طوركلی، همان «پیامد هیجانی» نمی گردد، بلكه نظام باورهای افراد در مورد آن وقایع روی داده، در حال وقوع یا اتفاقات مربوط به آینده است كه باعث نتایج هیجانی مزبور می شود؛ باآنكه عامل فعال كنندة بیرونی در بروز پیامد هیجانی تأثیرگذار است، نقش مهم تر و مستقیم تر به نظام باورها مربوط است».
در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از افكار و اندیشه های مولانا جلالالدین محمد بلخی، الگویی برای تغییر نوع نگاه انسان به طبیعت عرضه شود كه بر نوع نگاه وی به جهان و انسان مبتنی است. عرفان ساحت باطنی دین است و ملاحظات اخلاقی و بینشی متفاوتی را به طبیعت عرضه می دهد كه در آنها نگاه همدلانه تر است و احساس نزدیكی بیشتری به طبیعت وجود دارد؛ ازاین رو می توان عرفان را كلید اصلی حوزة ادیان برای تغییر نگرش مؤمنان دانست. اگر حفظ گزاره ای دینی در دفاع از طبیعت به واسطة تكلیفی دینی یا شرعی شكل می گیرد در عرفان به صورت احترام به طبیعت به واسطة ارزش و خصوصیت های ذاتی آن است؛ به عبارت دیگر نگاه عرفان به طبیعت و مواجهه با آن، نه به واسطة لزوم، تكلیف، نیاز یا هر امر دیگری است بلكه نگاه عرفان با نگاهی معرفتشناختی می كوشد تا نوع رفتار و شیوة برخورد را از درون انسان و برمبنای شناخت جایگاه تمامی اجزا در عالم تبیین كند. درك جایگاه و حقیقت تمامی اجزا و خصوصاً انسان، كه ناگزیر است به واسطة جایگاه خاص خود و خصوصیت ذاتی و الهی اش عالم را از منظر تجلی گاه وجود مطلق نظاره گر باشد
مولانا یكی از بزرگان فرهنگ و ادب فارسی است كه آثار و اندیشه های وی بر متفكران و اندیشمندان بسیاری اثرگذار بوده است؛ به گونه ای كه برخی مولاناپژوهان معتقدند در غرب، هیچ عارف و شاعری از دنیای اسلام به اندازة مولوی مشهور نیست. میراث پرارزش مولانا از ارزش های والای انسانی سرشار است و گونه ای از جهان بینی را عرضه می دهد كه برای درك هستی، الگوهای معناداری را فراهم می آورد. اندیشه های وی به گونه ای است كه می توان آنها را دستاویز و مركز قرار داد و عصارة اندیشه های پیش و بعد از او را چه در جهان اسلام و چه در ایران بررسی كرد.
آثار مولانا واجد نوعی جهان بینی است كه در آن، عناصر و موجودات طبیعت به واسطة خصوصیت ها و جایگاهی كه دارند، مستحق حیات و احترام هستند؛ خصوصیت هایی چون اعطای وجود یكسان، وجود جوهرة عشق در تمامی عالم و پرستش و تكلم آنها با خداوند كه می تواند الگویی برای عمل انسان باشد. در مقابل، انسان هم بر اساس تعریف مولانا خودسر و بی مسئولیت نیست و در مواجهة با عرصة وسیع موجودات و مخلوقات الهی وظایفی را بر دوش دارد و باید بدانها عمل كند. در این رویكرد، جهان با همة عظمت، تكثر و تنوعش نظامی یگانه و پویاست كه به منظور به بار نشاندن اهدافی معین، مسیر خویش را آغاز می كند و روزی هم به سرانجام خواهد رسید. عالم محسوس مظهر آیات و نشانه های الهی است كه انسان را به سمت حق رهنمون می كند و دریافت این حقیقت جز با دیدة روشن بین میسر نیست. عالم زنده از شروع به واسطة عشق و جذبة حق در سیر خود به سمت تعالی حركت می كند. طبیعت دیگر صرف محلی برای برداشت نیست، بلكه در مقام آموزگار با انسان سخن می گوید و آدمی به واسطة بندگی خاضعانه همواره آن را سرمشق خویش قرار دهد. این عالم الهام بخش است و كسانی كه آن الهام را دریابند به سمت كمال رهنمون خواهند شد.
در اندیشة مولانا متافیزیك ارتباط و پیوندی دائمی با طبیعت دارد. در سایة این اصول فكری، طبیعت در غالب امری متعالی مطرح می گردد كه در آن جریانی مستمر میان طبیعت و امر مطلق از یك سو و انسان ازسوی دیگر (به صورت آیات خداوند و در مقام آموزگار انسان) برقرار است. مولانا طبیعت را مخلوق خداوند می داند و انسان را در مواجهة با آن به عمل آگاهانه و توحیدی مكلف می داند؛ نگاهی كه در آن همه چیز به اراده و امر حق موجود است و باید در همین مسیر هم مشی كند؛ چونكه اساس همه چیز در جهان بینی عرفانی مولانا بر محوریت توحید قرار دارد. این نگاه عرفانی مولانا به طبیعت از رویكرد منتخب ما در بحث محیط زیست گستردهتر است و میتواند به تمامی مسائل زیست محیطی سرایت داده شود؛ به عبارت دیگر جهان بینی مولوی تمامی خصوصیت های تعاریف و رویكردهای منتخب ما را در بحث محیط زیست شامل می گردد و حتی همراه با آن به مراتب بالاتری از وجود برای عالم اشاره می كند. تصوف مولانا كمال یابی در حقیقت و عشق و جذبه ای است كه تحقق آنها در حیات مادی و فردی و اجتماعی بینش گسترده ای را تولید می كند؛ بینشی كه زیبایی ها را به جای تمامی زشت كاری های آنان بنشاند.
انسان در زمین خلیفة خداوند است و جایگاه خدایی را در عالم پُر می كند و به مثابة خدای مادی وظایف و مسئولیت هایی را برعهده می گیرد. اینجاست كه مولانا شیوه و الگوی عملی را برای انسان تبیین می كند. این انسان باید با طبیعت ارتباط داشته باشد و با آن هماهنگ شود. باید زبان موجودات را در مواجهه با خداوند و خود دریابد و از عشق ازلی كه همواره به واسطة تجلی حق بر جان موجودات جاری است، سیراب شود. این عشق سبب می گردد تا انسان جان مدار مولانا تمامی موجودات را به منظور رشد و تعالی خود سوق دهد و جز این هم برای ایشان نخواهد. الگوی رفتاری انسان جان مدار مولانا در مواجهه با طبیعت می تواند یكی از بهترین الگوها برای عمل زیست محیطی انسان ها تلقی شود؛ چونكه در این الگو هیچ منفعت شخصی دنبال نمی گردد و تنها امر محوری اراده و فرمان الهی است.
آنچه از دستگاه فكری و جهان بینی مولانا به دست می آید، می تواند برای تغییر هر دو زمینة اندیشه و عمل در انسان سودمند باشد. برابری ارزش وجودی در حق حیات برای تمامی موجودات به واسطة اعطای وجود یكسان و تجلی حق بر همة موجودات، همینطور جایگاه خاص طبیعت بعنوان امانت و جایگاه خاص انسان بعنوان خلیفه و نگهبان آن در دو سطح نظری و عملی بر اندیشه و رفتار آدمیان در تعامل با طبیعت مؤثر خواهد بود. در نتیجه، این نگاه خاص مولانا را در پیوند با مباحث محیط زیست می توان نگاه وی به طبیعت یا محیط زیست نامید و آن را یكی از راهكارهای چالش های زیست محیطی برای تغییر نوع تعامل و عملكرد انسان با طبیعت محسوب كرد.
پژوهش حاضر بعد از مقدمه در نخستین بخش خود با عنوان محیط زیست، به بررسی معنا و مفهوم این مورد و ارائة گزارشی از رویكردها و تعاریف مختلف در این زمینه پرداخته و درنهایت، رویكرد مختار این تحقیق عرضه شده است. همینطور در ادامه، تعامل انسان با طبیعت و نتایج آن، یعنی بحران های زیست محیطی مطرح شده و در ادامه چاره چالش های زیست محیطی و جایگاه محوری انسان بررسی شده است.
در بخش دوم، رویكرد عرفانی مولانا به محیط زیست مطرح می گردد. بعد از نگاه مختصری به زندگی وی، مطالب این بخش در چهار فصل با عناوین «عناصر اصلی در جهان بینی مولانا»، «شاخصه ها و خصوصیت های عالم از نگاه مولانا»، «جایگاه انسان در نظام هستی از نگاه مولانا» و «نگاه مولانا به عناصر و پدیده های طبیعی» تنظیم شده است. در فصل اول، پنج عنصر اصلی در جهان بینی این شاعر بررسی شده كه مبنای اندیشة وی در ورود به مباحث و امور است. در ذیل هر اصل به پیوند آن با اندیشه های زیست محیطی پرداخته می گردد تا مبنای تحقیق در تولید پیوند میان افكار مولانا و مسائل زیست محیطی آشكارتر شود.
فصل بعد به بررسی شاخصه ها و خصوصیت های عالم از نظر مولانا و نگاه خاص او به طبیعت توجه می كند؛ نگاهی كه می توان آن را در بستر اندیشه های زیست محیطی الگویی سازنده برای تغییر نگرش انسان به طبیعت دانست. در این قسمت به مباحثی چون حیات، خلقت مداوم تمامی عناصر و موجودات و تكلم آنها پرداخته شده است. علت گزینش این محورها، به صورت خاص توجه و تاكید بر پیوندهای مشترك آدمی با همة موجودات و اجزای طبیعت است؛ پس خصوصیت هایی را شامل می گردد كه قبل از هر چیز شاخصه های انسانی هستند.
نظر مولانا دربارة جایگاه خاص انسان در طبیعت، مبحث فصل بعدی این بخش است كه از این طریق وظایف و نحوة عمل انسان در مواجهه با طبیعت از نگاه وی را روشن كرده به محورهایی چون هم سنخی انسان با طبیعت، جایگاه انسان در طبیعت و نسبت انسان با عالم توجه دارد.
در قسمت پایانی این بخش، سعی شده تا الگوی عرضه شده از رویكرد زیست محیطی مولانا جنبه عینی تری داشته باشد. در این فصل، آب (دریا)، گیاهان و جانوران از نگاه این عارف بزرگ بررسی شده است. این مورد كه مولانا در كاربرد این عناصر و موجودات، نگاهی نمادین و استعاری را دنبال می كرده است، به این معنا نیست كه وجود حقیقی موجودات و عناصر برای وی از مفاهیم ارزشی خالی باشد؛ به عبارت دیگر از نظر او این موجودات و عناصر خصوصیت هایی دارند كه سبب می شده با مفاهیم استعاری مطلوب خود پیوند یابند. در نتیجه، آنجا كه وی از ارزشمندی یا جایگاه خاص موجود یا پدیده ای سخن می گوید، كلام او با نوع نگاه خاصش به آن پدیده یا موجود بی ارتباط نخواهد بود.
این مطلب را می پسندید؟
(2)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب