عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشكی تهران:
برای مدیریت بحران كرونا محتاج جدی گرفتن علوم انسانی سلامت هستیم
نمازی اظهار داشت: برای مدیریت بحران كرونا محتاج جدی گرفتن همه ملاحظات علوم انسانی سلامت هستیم به این معنا كه باید به خوبی جامعه شناسی پزشكی بدانیم و بدانیم كه حرفه پزشكی را چطور حمایت و مراقبت نماییم.
خبرگزاری مهر، گروه دین واندیشه_سارا فرجی: این روزها که ویروس کرونا شیوع پیدا کرده و روند شیوع آن سرعت گرفته، اما و اگرهای اخلاق پزشکی زیاد می شود. اخلاق پزشکی (Medical ethics) سیستمی از اصول و قواعد اخلاقی است که ارزش ها و قضاوت ها را در حوزه پزشکی بکار می گیرد. بعنوان یک رشته علمی، اخلاق پزشکی کاربردهای عملی خودش را در موقعیت های بالینی هم زمان با کار روی تاریخ، فلسفه، الهیات و جامعه شناسی در برمی گیرد. به بهانه مراجعه خیلی از افراد به مراکز درمانی و مواجهه با کادر درمان تصمیم گرفتیم بیشتر درباره اخلاق پزشکی و محورهای آن صحبت نماییم. به همین بهانه سراغ حمیدرضا نمازی، عضو هئیت علمی مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی و رئیس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی رفتیم. نمازی علاوه براینکه تحصیلکرده رشته پزشکی است، دکترای فلسفه دین و الهیات هم دارد. در جریان این بحث محمد کیاسالار هم که دکترای اخلاق پزشکی دارد و کارهای مختلفی در حوزه رسانه و پزشکی انجام داده است همراه ما بود.
*در ابتدای بحث، اخلاق پزشکی و رویکردهای آنرا تعریف کنید؟
نسبت به اخلاق پزشکی دو رویکرد وجود دارد؛ یکی نگاهی که در آن دغدغه های عام اخلاقی را در مسائل اتفاق افتاده بررسی می کند؛ در این رویکرد دغدغه ملاحظات اخلاقی داشتن در مواجهات بالینی، درمان و …را داریم. مثل رازداری که رازهای بیمار محفوظ نزد پزشک بماند و تا حدی که قانون اجازه می دهد به کسی اطلاع ندهیم. البته این مورد جزو مواردی است که باید بین اخلاق و قانون تعادل ایجاد کرد، چون شاید مصالح جامعه ایجاب کند که اختیار فردی را کمرنگ نماییم در صورتیکه نخستین اصل اخلاق پزشکی احترام به اختیار بیمار است، ولی بطور کلی رازداری همیشه در مواجهه بالینی باید رعایت شود و تا جایی که می شود باید به رازداری نگاه حداکثری داشته باشیم. یعنی مثلاً ما الان حق نداریم لیستی تهیه نماییم از افرادی که به کرونا مبتلا شدند و منتشر نماییم یا مثلاً عکس کسانی که مبتلا شدند را منتشر نماییم.
به طورکلی رازداری همیشه در مواجهه بالینی باید رعایت شود و تا جایی که می شود باید به رازداری نگاه حداکثری داشته باشیم. یعنی مثلاً ما الان حق نداریم لیستی تهیه نماییم از افرادی که به کرونا مبتلا شدند و منتشر نماییم یا مثلاً عکس کسانی که مبتلا شدند را منتشر نماییم
*در این صورت مرز باریکی بین رازداری و اطلاع رسانی است؟
خیر؛ چون رازداری یک امر خصوصی است، ولی اطلاع رسانی یک امر عمومی است. اینکه ما اطلاعاتی راجع به یک بیماری و علایم یک یا چند بیماری دهیم رازداری نیست. رازداری یعنی حفظ حریم خصوصی و رازهای یک بیمار و اینکه دیگران را در جریان این رازها قرار ندهیم. ما باید حواسمان به انگی که بیماران پس از بیماری می خورند باشد، البته قسمتی از کنترل این ماجرا به مدیریت رسانه بستگی دارد. به این معنا که من اگر یک بیماری را بسیار مهیب معرفی کنم، در واقع یک برچسب مدت دار به آدم ها زده ام و ممکنست که قسمتی از زندگی آنها را مخدوش کنم.
تصور می کنم که همین الان هم اگر خیلی ها کرونا بگیرند یا مشکوک به کرونا باشند از اضطراب انگ خوردن اعلام نمی کنند چون می ترسند. ما در هر بیماری مستعد فروکاستن فرد به بیماری اش هستیم. یعنی مثلاً اگر کسی صرع هم داشته باشد، پس از مدتی بجای اینکه بگوئیم فلان خانم یا آقای مبتلا به صرع می گوئیم آن صرعیه! این مساله درباره بیماری هایی که ایپدمی می شود بیشتر هم است و اتفاقاً الان درباره کرونا این خطر در کمین است. به هر حال یکی از دغدغه های اخلاق پزشکی این است که در هر شرایطی حتی جایی که فکر می نماییم هیچ جایی برای اخلاق پزشکی نیست، سر برمی آورد و به اثرات طولانی مدت رفتار درمانگران، جامعه، رسانه و بیمار توجه می کند. رویکرد دوم اخلاق پزشکی، نگاهی است که نگاه یکپارچه دارد و به ملاحظات فلسفه پزشکی، جامعه شناسی پزشکی، رسانه و …توجه می کند. در این وضعیت ما بجای استفاده از واژه اخلاق پزشکی از واژه «علوم انسانی سلامت» نام می بریم. من فکر می کنم برای مدیریت بحران کرونا محتاج جدی گرفتن همه ملاحظات علوم انسانی سلامت هستیم.
*منظورتان از علوم انسانی سلامت چیست؟
علوم انسانی سلامت یعنی اینکه باید به خوبی جامعه شناسی پزشکی بدانیم و بدانیم که حرفه - در اینجا منظورم حرفه پزشکی و درمانگران است - را چطور حمایت و مراقبت نماییم تا این حرفه بتواند مردم را حمایت و مراقبت کند. باید ملاحظات کلان تری از اپیدمولوژی و درمان عفونی و اینها صورت بگیرد. نخستین چیزی که در بحران های سلامت باید مدیریت شود، بحث اضطراب سلامت ( Health anxiety) است. اضطراب سلامت یعنی افراد نگرانی بیش از اندازه و وسواس گونه راجع به سلامت خودشان پیدا می کنند و این نگرانی با اطلاعات مخدوش و مغشوش آمیخته می شود و خروجی این اضطراب دو گروه هستند؛ گروه اول دوری گزین و کلاً بی خیال مسائل سلامتی می شوند. گروه دوم گرفتار نوعی وسواس می شوند و مرتب می خواهند اطمینان پیدا کنند که سلامت هستند و دقیقاً بزرگترین مانع ارتقای سلامت هم همین اضطراب سلامت است، چون خرده معلومات را بالا می برد. علاوه بر اینکه اضطراب تا حد زیاد ایمنی بدن را پایین می آورد و احتمال ابتلای بیماری را زیاد می کند و ما در اضطراب اصلاً نمی توانیم تصمیم بگیریم. در مورد کرونا هم همین طور است که اطلاعات غلط و افواهی در حال گردش است. البته یکی از دلیلهای این گردش غلط اطلاعات، ماهیت خود بیماری است، چون بیماری هنوز وضوح ندارد. با این اوصاف باید در چنین شرایطی اضطراب سلامت را کم نماییم. این به مدلول بی خیال بودن، امید واهی دادن و … نیست، بلکه باید در یک یونیفورم واحد اطلاعات مشخصی بدهیم.
یکی از خطرهای مدیریت بحران پیام های چندگانه و متعارض است. یکی دیگر از خطرهای مدیریت بحران هم این است که بجای اینکه سراغ حل مسئله برویم، مسئله یابی نماییم. اینکه چرا این ویروس آمد؟ از کجا آمد ؟ و… مسئولین هم اکنون فقط اطلاعات می دهند و توجه نمی کنند که بمباران اطلاعاتی و دادن اطلاعات در این حد دردی را دوا نمی کند، خصوصاً که خیلی از مردم با اصطلاحات و مؤلفه های علمی آشنا نباشند. باید بجای دادن information، communication اتفاق بیفتد یعنی ارتباطات جای اطلاعات را بگیرد. در این میان باید رسانه ها و مدیران آن اطلاعاتی را داشته باشند و آنها با رسانه های خود اضطراب سلامت را مدیریت کنند. اطلاعات از یک جایی به بعد وقتی زیاد شود ضد خودش می شود. اخلاق پزشکی در مواقع بحرانی طفیل اخلاق رسانه است.
*آقای کیاسالار نظر شما چیست؟
کیاسالار: اخلاق پزشکی یک بحث میان رشته ای است، بدین سبب وقتی درباره رسانه حرف می زنیم حواسمان به اخلاق پزشکی هم است. در چنین مواقع بحرانی هم پزشکان و کادر درمانی مجبور هستند که با سایر حوزه ها در ارتباط باشند تا کارشان پیش رود، اما در مواقع بحران و پیش آمدن فوریت های این چنینی چالش هایی در حوزه اخلاق پزشکی ایجاد می شود و آن هم اینکه یک سری تعارض پیش می آید؛ مثلاً پزشک اورژانس یا c.c.u و i.c.u خودش را در معرض یک خطر بالفعل قرار می دهد، مخصوصاً در شرایطی مثل الان که ویروس کرونا این قدر سریع الانتقال است. از طرفی باید به سوگندی که برای سلامت بیمار خورده است پایبند باشد، از جانب دیگر نگران سلامتی خودش است. کما اینکه همین الان هم چنین چالشی وجود دارد و خیلی از پزشکان نگران جان و سلامتی خود هستند و در چنین مواقعی نظام سلامت باید خیال پزشک را راحت کند که از او محافظت و اقلام محافظتی و پزشکی را هم تامین می کند.
این کاری که پزشکان امروز انجام می دهند خودش نوعی جهاد است، چون در خط مقدم ایستادند و می جنگند. در این میان مدیریت رسانه ای خیلی مهم می باشد. چین در ابتدا مدیریت رسانه ای خوبی نداشت، ولی بعدها توانست ماجرا را مدیریت کند و از یک جایی به بعد نرم افزارهای مختلف طراحی کرد و اطلاعات بروز به مردم ارائه داد. یکی از بهترین کارهای رسانه ای چین این بود که قهرمان سازی انجام داد، مثلاً پس از یک مدتی پزشک چینی که کرونا را تشخیص داده بود، تبدیل به یک قهرمان ملی کرد و این یکی از لازمه های کار مدیریت بحران و رسانه است، ولی تا حالا چنین اتفاقی درباره کسانی که الان در خط مقدم هستند و جانشان را از دست می دهند نیفتاده است، در صورتیکه اگر رسانه ها اینطور افراد را حمایت معنوی نکند، خط مقدم می شکند.
بنابراین تعارض بین وظایف و منافع را رسانه تا حد زیاد می تواند حل کند. هم اکنون رسانه ها فقط چیزهایی که می شنوند را بازنشر می کنند. یکی دیگر از خطرهایی که الان در معرض آن هستیم خدشه دار شدن همبستگی ملی است؛ مثلاً در چین مردم همه به هم روحیه می دادند و به هم نوید می دادند که مقاومت کن. در این زمینه هم رسانه ها باید مانور دهند و مردم را به همبستگی ملی تشویق کنند. زمان جنگ از الان هم بدتر بود و ما در معرض خطرات بسیاری بودیم، ولی رسانه های ما تاب آوری را به ما یاد می دادند و مرتب به ما قهرمانان ملی را نشان می دادند که ما همبستگی ملی بیشتری داشتیم.
یکی دیگر از خطرهایی که الان در معرض آن هستیم خدشه دار شدن همبستگی ملی است مثلاً درچین مردم همه به هم روحیه می دادند و به هم نوید می دادند که مقاومت کن. در این زمینه هم رسانه ها باید مانور دهند و مردم را به همبستگی ملی تشویق کنند.
*آقای نمازی در کنار واژه اخلاق پزشکی ما واژه دیگری داریم به نام اخلاق زیستی تفاوت بین این دو چیست؟
نمازی: اخلاق زیستی و اخلاق پزشکی شباهت هایی به هم دارند، اما در اخلاق پزشکی یک جنبه های معطوف به درمان است؛ مثل رازداری و اینها، یک جنبه هایی هم معطوف به حرفه مندی است که مثال هایی هم زده شد. به نظر من این روزها رفتار نظام پزشکی درخشان است. درست است که کم و کاستی هایی داریم، ولی همه ما وقتی در خیابان از کنار کسی رد می شویم که سرفه می کند چقدر نگران می شویم، حالا تصور کنید یک پزشک یا انترن ۲۴-۲۵ ساله در فضایی است که تمام اطرافیانش در حال سرفه اند و از سویی هم می شنوید که استاد یا پزشک فلان بخش بستری شده است. هر بحران قابلیت این را دارد که منجر به یک شکاف اجتماعی یا همبستگی ملی شود. کارکرد رسانه پوشاندن این شکاف هاست. نماد سازی یکی از کارهایی است که رسانه ها می توانند انجام بدهند و این نمادسازی فقط هم معطوف به یک نفر نیست و می تواند یک داروخانه یا سازمان نماد یا سمبل شود. مثلاً چند سال پیش که در قزوین وبا آمد خیلی از داروخانه ها مواد ضدعفونی کننده و ژل را دم در گذاشتند و به صورت رایگان توزیع کردند، ولی امروز دیگر شاهد چنین حساسیت های اخلاقی نیستیم درحالی که دو سر این کار برد- برد است و گاهی حتی موجب ارتقای یک برند و داروخانه می شود. شما تصور کنید یک شرکت دارویی هم اکنون خط تولید خودرا اختصاص دهد به تولید ماسک یا مواد ضدعفونی کننده می دانید چقدر نام این شرکت در تاریخ ایران حک می شود و در ذهن مردم می ماند.
*خب چرا این اتفاق نمی افتد؟
چرایی این ماجرا به همان بحث علوم انسانی سلامت برمی گردد. ما برای انجام چنین کارهایی به افق وسیع تری نیاز داریم. مارکتینگ و برندینگ بواسطه هوشمندی های جامعه شناسی و اخلاق و اینها خودش را متمایز می کند. مثلاً اینکه یک چای کیسه برند یونیسف را روی محصول خود می زند یا بسیاری از برندها سراغ محصولات پاک می روند. مارکتینگ امروز، ملاحظات و حساسیت اخلاقی دارند و ترجیح می دهند به سمت تولید محصولی بروند که ملاحظات اخلاقی را بیشتر رعایت می کند. بحران های پزشکی و اپیدمی ها از جنس درمان نیستند از جنس پیشگیری هستند، اما مدیریت چنین بحران هایی یک امر فراسلامت است؛ مثلاً ما الان به خاطر سلامتی بچه ها مدارس را تعطیل می نماییم، از طرفی نگران سلامت بچه ها هستیم، از جانب دیگر نگران این هستیم که درس های بچه ها عقب است و نگرانی های دیگری از این قبیل. از منظر دیگری می بینیم ۴۲ میلیون گوشی تلفن هوشمند در ایران وجود دارد و بچه ها به تبلت و گوشی هوشمند دسترسی دارند، این همه ما از آموزش مجازی حرف زدیم کجا مقرر است خودش را نشان دهد؟ چرا از این ظرفیت استفاده نمی کنیم؟ در سال های موشک باران بخش زیادی از درس های دانش آموزان بوسیله تلویزیون به بچه ها آموزش داده می شد. خب در چنین مواقعی پای آموزش و پرورش هم وسط می آید. پس مدیریت بحران فقط مربوط به مدیران یک نهاد مثلاً مدیران وزارت بهداشت نیست. اینکه همه کاسه و کوزه ها را سر مدیران بهداشت بشکینم خطاست، چون مدیریت بحران یک امر فراسلامتی است که احتیاج به همکاری همه نهادها و سازمان ها دارد. ما باید در اینگونه موارد علوم انسانی سلامت را خیلی جدی بگیریم.
*ولی یکی از اشکالات ما همیشگی ما این است که بین مسائل عادی و روزمره مردم و اصحاب علوم انسانی فاصله وجود دارد و به اصطلاح این افراد، پای کار نیستند.
بله چون ما همیشه اهتمام می نماییم علوم انسانی را یک امر تزئینی نشان دهیم و به آن به چشم یک زینت نگاه می نماییم. درست است یک سر طیف علوم انسانی اساتیدی هستند که به درد راهروهای آکادمیک می خورند. کمی جلوتر اساتیدی هستند که حرف های کلی می زنند، اما در این میان یکسری هم افراد هستند که به اصطلاح می آیند کف خیابان و حرف می زنند و نظر خودرا اعلام می کنند.
ارسطو یک اصطلاحی دارد به نام فرونسیس یا تدبیر؛ به این معنا که مثلاً یک بیماری نزد پزشک می رود و می گوید مشکل معده دارد من دارو می دهم و تمام می شود، اما یک زمانی هست که مریض نزد من می آید و مشکلش را می گوید من هم دارو می دهم ولی از من می پرسد که من فلان غذا را می توانم بخورم خب من به جهت اینکه بتوانم درمان درست ارائه دهم باید محصولات و مواد غذایی را خوب بشناسم و به اصطلاح کف خیابان بیایم و این همان تدبیر است.
ما گاهی وقت ها فکر می نماییم انتقال اطلاعات سلامت به مردم کفایت می کند، در صورتیکه این طور نیست؛ این اتفاق الان در مورد کرونا هم می افتد، نتیجه اش را هم می بینید، یکی می گوید ماسک تأثیر دارد، یکی می گوید تأثیر ندارد. ما در چنین وضعی به تدبیر و تحلیل های کف خیابانی احتیاج داریم. احتیاج داریم یکی بیاید و اطلاعات درست به مردم دهد. قرار نیست آنها را با اطلاعات بمباران نماییم. خیلی از ضعف هایی که الان در ارگان های مختلف وجود دارد به علت نبود علوم انسانی است و من حاضرم مصادیق زیادی برای آن بیاورم، منتها به هرجایی می گویی حضور علوم انسانی فکر می کند ما می خواهیم برویم درباره تز و آنتی تز و هگل و اینها حرف بزنیم، در صورتیکه تعریف علوم انسانی این نیست. فلسفه پزشکی و جامعه شناسی سلامت است که به مباحث اضطراب سلامت و اینها می پردازد. به نظر من هم اکنون فرصت خیلی خوبی برای همه گیر کردن آموزش مجازی، مجازی خواندن، مجازی نوشتن، مجازی گوش دادن و… فراهم گشته است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب