پژوهشگر موسیقی و ادبیات آئینی در گزارش عطر حرم مطرح كرد؛
لزوم توجه شاعران به بازنمایی ابعاد مغفول از سیره فاطمی (س)
فروغی اظهار داشت: شاعران در سرودن اشعار فاطمی با اجتناب از تکرار و تقلید بیشتر از گذشته در بازنمایی افق های جدیدی از ابعاد زندگی بانوی کوثر کوشیده و از ابعاد مغفول مانده شخصیت ایشان رونمایی کنند.
خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین- فاطمه علی آبادی: امروز ۲۰ جمادی الثانی سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و روز مادر است. حضرت فاطمه زهرا (س) درّ یکدانه صدف رسالت و برترین، عالم ترین، فاضل ترین و محبوب ترین زن از آغاز خلقت تا انتهای آن است. نه هیچ زنی بلکه هیچ مردی جز پدرش رسول خدا (ص) و همسرش علی بن ابی طالب (ع) و فرزندان معصومش (ع) که همگی نور واحدند، از پیشینیان به مقامی که او نائل شد، رسیده بود و نه هیچ زن و مردی از پسینیان در این مقام متعالی به او ملحق خواهد گشت. گرچه در میان ذریه آن حضرت و پیروان دین اسلام زنان و مردان بزرگی پا به عرصه وجود گذاشته و خواهند گذاشت.
شعر فاطمی چه در چارچوب مدح و چه مرثیه همچون موضوع هایی است که همواره در طول تاریخ تشیع مورد التفات شاعران متعهد بوده است. هرچند باید اذعان داشت که این دسته از اشعار در مقایسه با اشعار عاشورایی از حجم کمتری برخوردار می باشد. چون که مراثی فاطمی همچون مضامینی است که جز در محدوده ی حکومت تشیع مجالی برای عرضه نیافته است تا جایی که در گنجینه شعر شاعران شهیر عاشورایی شاهد تلألؤ چندانی از گوهر شعر فاطمی نیستیم. همینطور باید افزود که شعر فاطمی به سبب اصالت خاص شیعی خویش از زمره ی مضامینی است که غالبأ جز از قلم شاعرانی که مضامین آئینی آثارشان غلبه ای بر سایر تصاویر تغزلی دارد بر بیاض ورق نقشی نزده است. به مناسبت ولادت با سعادت حضرت زهرا (س) با مهدی امین فروغی نویسنده و پژوهشگر موسیقی و شعر آئینی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آنرا می خوانید:
*شعر فاطمی در بین اشعار آئینی از کجا شروع شد و اولین شعر فاطمی ثبت شده در تاریخ را چه کسی سروده است؟
معمولاً اشعاری که دیگران درباره حضرت سروده اند را شعر فاطمی می دانیم اما در یک نگاه تاریخی و جامع، می توانیم سروده های حضرت زهرا سلام الله علیها را هم در بررسی سیر تاریخی شعر فاطمی فراروی خود داشته باشیم. اگر بخواهیم اشعار و مداحی فاطمی را از ابتدا مورد بررسی قرار دهیم و آنرا بر مبنای سیر سنوی دنبال نماییم خواهیم دید که اولین اشعار، مدح و مرثیه ای که برای حضرت زهرا (س) سروده شده در روزهای زندگی خود حضرت بوده است. زمانی که تاریخ را ورق می زنیم اولین شعری که در تاریخ مشاهده می شود که نام حضرت زهرا (س) در آن آمده اشعاری است که منسوب به امیرمومنان علی (ع) است.
در بعضی از منابع آمده زمانی که حضرت از جنگ احد بازگشتند در حالیکه غرق در زخم و جراحت بودند شمشیر خویش را به حضرت صدیقه طاهره (س) دادند و اشعاری خواندند با این مضامین:
فاطمه این شمشیر را بگیر و بدان که من در میدان کارزار جوانمردانه جنگیدم و نلرزیدم، قسم به جان خودم هر چه توانستم در راه نصرت پیامبر و اطاعت پروردگار کوتاهی نکردم و هر آنچه می توانستم انجام دادم، این اولین شعری است که نام حضرت زهرا (س) در آن ذکر شده است.
اشعار دیگری که پس از این شعر برای حضرت زهرا (س) سروده شده و در تاریخ به چشم می خورد سروده زنانی چون ام سلمه و تنی چند از بانوان است که در شب عروسی حضرت می خواندند.
در تاریخ آمده شب ازدواج حضرت فاطمه (س) که آسمان و زمین مدینه غرق در نور و سرور بود حضرت سوار بر مرکبی بودند که پیامبر اکرم (ص) پیشاپیش ایشان حرکت می کردند و مهاجر و انصار پشت سر حضرت را مشایعت می کردند و زنان اطراف خانم فاطمه زهرا (س) را گرفته بودند، شعر می خواندند و شادمانی می کردند.
زمانی که تاریخ را ورق می زنیم اولین شعری که در تاریخ مشاهده می شود که نام حضرت زهرا (س) در آن آمده اشعاری است که منسوب به امیرمومنان علی (ع) است
برای مثال ام سلمه صدا بلند کرده بود و این اشعار را می خواند؛ ای زنان به یاری خدا حرکت کنید و در همه حالات او را شاکر باشید، به همراه بهترین زنان عالم که جان عمه ها و خاله هایش به فدای او باد حرکت کنید. در ابیات دیگری هم خطاب می شود: ای فاطمه، ای دختر کسی که خداوند ایشان را به واسطه رسالت و وحی بر سایرین برتری داد درود خدا بر تو باد؛ در جای دیگر زنی صدا بلند کرده می گوید خدا را شکر کنید و با فاطمه همراه شوید که خداوند او را به ازدواج مردی پاک در آورد؛ همینطور بانوی دیگری فریاد می زد فاطمه بهترین زنان عالمیان است او صورتی مانند قرص ماه دارد و خداوند او را به ازدواج جوانمردی فاضل یعنی علی بن ابی طالب و بهترین مردمان در آورد.
این یک بخش از اشعاری است که در مدح حضرت زهرا (س) سروده شده و صرف نظر از شعری که منسوب به حضرت علی (ع) است این اشعار را میتوان اولین اشعاری نامید که در شب عروسی حضرت زهرا (س) خوانده شده است.
*آیا اشعاری نقل شده است که خود حضرت زهرا (س) سروده باشند؟ مهم ترین شاخصه این اشعار چیست؟
اشعاری وجود دارد که سروده خود حضرت زهرا (س) است و این اشعار در ارتباط با بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) می شود که حضرت از یک سو در فراق پدر می گریست و بی تاب بود و از طرفی بر مصائبی که بر ایشان و امیرمومنان علی (ع) وارد شده بود نالان بود این حالات را میتوان در اشعاری که از حضرت زهرا باقی مانده است به وضوح مشاهده کرد.
در تاریخ آمده حضرت روزها به قبرستان بقیع می رفتند و گاهی اوقات هم در جوار قبر پیامبر می نشستند و با پدر نجوا می کردند و خاک قبر پیامبر را بر می داشتند و می بوییدند و این اشعار را می خواندند؛
برکسی که خاک قبر پیامبر را می بوید چه باک اگر در تمام عمر خود دیگر هیچ عطری را نبوید، به این خفته در زیر خاک ها بگو ای پدر کاش صدای ناله و مویه مرا می شنیدی، مصائبی که بر من وارد شده، اگر این مصائب به روزها وارد می شد به شب تار تبدیل می شدند.
البته اشعار دیگری هم از حضرت زهرا (س) می بینیم که در فراق پیامبر سروده شده است مانند این شعر که می فرمایند؛
آسمان غبار آلود شده پس از پیامبر و خورشید کم پرتو شده، گویی چهره خورشید تاریک شده و شب و روز یکسان شده است، و زمین در مرگ حضرت به لرزه در آمده است.
نکته قابل توجه در اشعار حضرت فاطمه فصاحت و بلاغتی است که در کلام ایشان وجود دارد و این امر جای شگفتی ندارد چون که ایشان فرزند کسی است که می فرمایند: اوتیت جوامع الکلم، مجموعه سخنان من از جانب پروردگار است یا در جای دیگر می فرمایند من فصیح ترین عرب هستم؛ این فصاحت و بلاغت حضرت را میتوان در خطبه فدکیه به وضوح مشاهده کرد. مجموعه ای از زیبایی های بلاغی و آرایه های ادبی در کنار مفاهیم بلند و معارف قرآنی در این خطبه دیده می شود.
همچنین در تاریخ اشعاری را می بینیم که باز سروده این بانوی عظیم الشأن است و مربوط می شود به زمانی که حضرت در بستر بیماری و مرگ بودند و حضرت علی (ع) بر بالین ایشان نشسته بودند و می گریستند، در این هنگام حضرت زهرا (س) چشم باز می کنند و با دیدن اشک های همسر این اشعار را می خوانند:
بر من گریه کن ای بهترین هدایت کنندگان و اشک خویش را روان ساز که روز جدایی من و تو فرا رسیده است، ای همسرم من تو را به فرزندان وصیت و سفارش می کنم که مراعات حالشان را داشته باشی چون که آنان اندوهگین هستند، بر من و یتیمانم گریه کن و از میان فرزندانم بر حسین بیشتر گریه کن که در سرزمین کربلا به شهادت خواهد رسید.
*از اولین مرثیه ای که برای حضرت فاطمه (س) سروده شده بفرمائید و این که سراینده آنچه کسی بوده است؟
پس از شهادت حضرت زهرا (س) اولین کسی که بر ایشان مرثیه سرود امیرمومنان علی (ع) بود که اشعاری از ایشان در تاریخ مشاهده می شود، در واقع نخستین مرثیه سرا برای حضرت زهرا (س) ایشان بوده است که چند قطعه شعر از حضرت به دست رسیده که می فرمایند:
من مصائب دنیا را می بینم که به سمت من آمده و تا وقتی که از دنیا بروم این مصائب را با خود دارم، به یاد محبوبم افتادم، گویی سرنوشت من این است که غم های گذشته را با خود همراه کنم میان هر دو دوستی فراق ایجاد خواهد شد، به راستی که هر مصیبتی در دنیا آسان است مگر جدایی از دوست و این که من پس از پیامبر، فاطمه را که بهترین انسان ها بود دلیل آن است که هیج دو دوستی در جهان جاودانه نیست.
البته اشعار دیگری هم از حضرت رسیده که بسیار جانسوز است. ایشان در شعری می فرمایند:
آه های من در سینه متراکم و محبوس شده، ای کاش این آه ها با جان من بیرون بیاید و من از غم ها آزاد شوم. ای فاطمه من! پس از تو خیری در زندگی دنیا نیست من نگران آن هستم که پس از تو عمر طولانی داشته باشم و عمرم به درازا کشیده شود.
یا در شعر دیگر حضرت می فرمایند: حبیبی که هیچ محبوبی مانند او نبود و جز او هیچ کسی در دل من جای نداشت این که از کنار من رفته اما محبوب من از قلبم بیرون نخواهد رفت.
همه این اشعار در زمان حیات حضرت و در مرثیه بانوی عظیم شأن دو عالم سروده شده است.
*دلیل این که پس از شهادت حضرت و بویژه در قرن اول و دوم شعر فاطمی ثبت نشده چیست؟
پس از حضرت زهرا (س) در قرن اول و دوم هجری شاعرانی چون کمیت بن زید اسدی، عبدی کوفی، سید اسماعیل حمیری، دعبل خزایی و شاعران دیگر به مناسبت از حضرت فاطمه (س) سخن می گفتند، اما در بین ادبیات عرب قصیده ای درخشان که شاعر منحصراً برای حضرت سروده باشد در این دو قرن دیده نمی گردد، برای مثال دعبل در اثنای قصیده ای چند بیتی را خطاب به حضرت سروده است که آن هم به مناسبت ذکر شهادت امام حسین (ع) بوده که به حضرت اختصاص داده و بسیار مشهور است.
دلیل فقدان شعر فاطمی در این دوران این بود که شیعیان آن زمان تحت فشار بودند و نمی توانستند آشکارا مرثیه بخوانند حتی برای عزاداری امام حسین (ع) هم آزادی عمل نداشتند برای همین در دوران حیات خاندان (ع) شاعران وقتی شعری می سرودند و می خواندند در خفا بود.
ائمه اطهار (ع) از یک سو شاعران را به سرودن شعر تشویق می کردند و از طرفی خلفای اموی و عباسی با این اقدام مقابله می کردند برای همین شاعران سخت بر جان خویش بیمناک بودند. برای مثال دعبل خزایی جمله ای دارد که می گوید من چهل سال است چوبه ی دارم را به دوش می کشم و هنوز کسی را نیافته ام که مرا به آن بیاویزد؛ ازاین رو همه شاعران در آن دوران مخفیانه شعر می سرودند و اگر هم شعری می گفتند در ارتباط با ذکر مصائب امام حسین (ع) بود.
شاعران در آن خفقان و وضعیت سخت نمی توانستند مستقیماً سقیفه و صحابه پیامبر (ص) را نشانه بگیرند و به انحرافی که در اسلام بوجود آمده بود اشاره کنند بلکه به عاشورا می پرداختند چون که فرقه های مختلف اسلامی و مخالفان تشیع به طور عمده بر کفر یزید اتفاق نظر داشتند و می دانستند امام حسین (ع) ناروا شهید شده است؛ ازاین رو شیعیان هم تلاش می کردند عاشورا را زنده نگاه دارند تا به این وسیله تشیع زنده بماند اما نمی توانستند مستقیماً در آن خفقان به مصائب حضرت زهرا (س) بپردازند که اگر می پرداختند، مساوی با برشمردن ظلم های برخی صحابه و اهل سقیفه بود که این امر سبب اختلافات شدید در جامعه اسلامی می شد حتی این امر در اشعار فارسی هم مشاهده می شود. بر این اساس در قرن اول و دوم در زبان ادبیات عرب قصیده ای که تنها برای حضرت زهرا (س) سروده شود مشاهده نمی گردد.
*وضعیت اشعار فاطمی در دوران آل بویه که قدرتمندترین حکومت شیعه پس از اسلام به حساب می آید، چگونه بود؟ آیا آثاری از آن عصر وجود دارد؟
نیمه دوم قرن چهارم هجری آل بویه قدرتمندترین و نخستین حکومت شیعه پس از اسلام را تشکیل دادند و اگر از قرن اول، دوم و سوم بگذریم در نیمه قرن چهارم هجری شیعیان در سایه حکومت آل بویه قدرت پیدا کردند و توانستند شعائر مذهبی خودشان را انجام داده و برگزار کنند. در تاریخ نقل شده معز الدوله دیلمی در ۳۵۲ هجری هنگامی که بغداد را تصرف کرد و خلیفه المستکفی بالله عباسی را مغلوب کرد دستور داد در دهه اول محرم بازارها سیاهپوش شود، دستور منع طباخی ها را صادر کرد و تشویق کردند تا مردم به عزاداری برای امام حسین (ع) بپردازند در حالیکه تا پیش از این دوران پیوسته عزاداری ها در خفا برگزار می شد.
آل بویه بویژه معزالدوله دیلمی سخت در ترویج شعائر شیعی می کوشید و حتی هر شب جمعه از بغداد به زیارت کاظمین می رفت و شب را تا بامداد آنجا می ماند و در ساخت گنبد و بارگاه برای ائمه اطهار (ع) بسیار می کوشید.
برگزاری جشن عید غدیر به صورت علنی از این دوره شروع شد و از طرفی مخالفان تشیع که این وضع را تاب نمی آوردند در مناطقی که می توانستند بنای مخالفت گذاشتند، البته قدرت حکومت آل بویه در آن مناطق کمتر بود. برای مثال در مقابل ۱۸ ذیحجه که شیعیان عید غدیر را جشن می گرفتند مخالفان، ۲۶ ذیحجه را بعنوان عید غار و یا عید ثور معرفی کردند تا زمانی را که پیامبر از مکه به مدینه هجرت کردند و شبی را در غار ثور سپری کردند جشن بگیرند، همینطور به جای دهم محرم که روز عاشورا بود مخالفان ۱۸ محرم را بعنوان روز مصعب معرفی کردند تا برای مرگ مصعب بن زبیر عزاداری کنند؛ آشوب هایی که بین شیعیان و مخالفان در قرن چهارم و پنجم وجود داشت به راستی شگفت آور است درگیری هایی که در محله کرخ بغداد ثبت شده بسیار عجیب است بگونه ای که در این درگیری که منجر به آتشسوزی می شود قریب به ۱۷ هزار نفر در آتش می سوزند.
در آن دوران مخالفت ها به شکل های مختلف ظهور و بروز پیدا می کرد، در دوره آل بویه کسانی بودند که در کوچه و بازار قدم می زدند و مناقب خاندان (ع) را می خواندند و به آنان مناقب خوان می گفتند، مخالفان هم عده ای را اجیر کرده بودند که آنان را فضائل خوان می گفتند وظیفه آنان این بود که از فضائل صحابه پیامبر بگویند؛ با این وجود که شاهد دوران آل بویه هستیم اما باز می بینیم که شیعیان هنوز قدرت کافی ندارند و نمی توانند کاملاً آزادانه شعائر مذهبی خودشان را برگزار کنند. گرچه در عصر آل بویه آزادی هایی برای شیعیان بوجود آمد اما در دوره بعد سیاست های ضد شیعی سلطان محمود سبب شد مجدداً عزاداری ها ممنوع و به خفا برود. لازم به ذکر است که از دوران آل بویه شعری فاطمی به دست ما نرسیده است.
*نخستین شعر فاطمی در زبان فارسی به کدام شاعر اختصاص دارد؟
در دوره سلجوقی سیاست های سلطان محمود سبب شد که باز تشیع به خفا برود، شاعران در این دوره نتوانستند به سادگی شعر بگویند و نزاع های فراوانی وجود داشت. برای مثال سال ۴۴۳ فتنه ای در بغداد به پا شد که حرم امام کاظم (ع) را به آتش کشیدند و ضریح حضرت در آتش سوخت.
ناصر خسرو که در واقع به اسماعیلیان و حکومت فاطمیان گرایش داشت نخستین شعر فاطمی را در زبان فارسی سرود؛ ازاین رو نخستین شعری که امروز از آن دوران در دست هست اختصاص به ناصر خسرو دارد
در این دوران شاعران قدرت این که در حوزه شعر فاطمی مدیحه یا مرثیه ای بسرایند، نداشتند. برای مثال در این دوره سنایی، غزنوی، قوامی، رازی و جمال الدین عبدالرزاق را داریم که اشعار نبوی از آنان وجود دارد اما در حوزه شعر فاطمی و عاشورایی آثاری از آنان وجود ندارد.
تنها و اولین کسی که در زبان فارسی شعری از او به یادگار مانده که منحصراً درباره حضرت زهرا سروده شده ناصر خسرو است که در قرن ۵ هجری سروده است. بدون شک شاعران دیگر هم میتوان حدس زد که شعر سروده اند اما با وجود شرایط حاکمیتی و روند تاریخی یا اشعار از بین رفته یا جرأت انتشار آن وجود نداشته است.
اما ناصر خسرو که در واقع به اسماعیلیان و حکومت فاطمیان گرایش داشت نخستین شعر فاطمی را در زبان فارسی سرود؛ ازاین رو نخستین شعری که امروز از آن دوران در دست هست اختصاص به ناصر خسرو دارد.
که می گوید:
شمس وجود احمد و خود زهرا ماه ولایت است ز اطوارش
دخت ظهور غیب احد احمد ناموس حق و صندق اسرارش
بعد از سپری شدن دوره سلجوقیان عصر حکومت مغولان فرا می رسد در این دوره شیعیان باز آزادی عملی نسبی پیدا می کنند بویژه این آزادی در دوران غازان خان که به دست شیخ صدرالدین حموی شیعه شد، بیشتر می شود. غازان خان در ترویج تشیع تلاشهای بسیاری انجام داد که ساخت مدارس، تعمیر مساجد، تأسیس دارالسیاده در شهر اصفهان، شیراز و بغداد به منظور احسان و اکرام سادات و بنی الزهرا همچون اقدامات او به حساب می آید.
در دوران سلطان خدابنده باز شیعیان آزادی عمل پیدا می کنند چونکه خدابنده توسط علامه حلی شیعه می شود و مذهب تشیع را مذهب رسمی کشور اعلام می کند و دستور می دهد نام امام علی (ع) در خطبه آورده شود و اسامی امامان معصوم بر روی سکه ها ضرب شود؛ در این دوره شاعرانی مانند سیف فرغانی، خواجوی کرمانی، اوحدی مراغه ای، ابن یمین و شاعران دیگر می زیستند که از آنان شعر نبوی و بعضاً مرثیه حسینی به یادگار مانده است اما باز هم در این دوره از شعر فاطمی رد پایی وجود ندارد.
*پس از این دوره وضعیت چطوراست؟ آیا اشعار فارسی زبان دیگری هم در تاریخ به ثبت رسیده است؟ نام شاعران چیست؟
در عصر تیموریان دومین شعر فاطمی را از ابن حسام خوسفی در دست داریم که قصیده ای غرا و منحصراً برای حضرت زهرا (س) سروده شده است، چونکه تیمور تمایلاتی به تشیع از خود نشان می داد و در فتح دمشق شیعیان را مورد تفقد قرار می داد و حتی تسخیر دمشق را به مثابه خون خواهی از یزید و گرفتن انتقام برای امام حسین (ع) تلقی نمود.
بعد از آن شاهرخ که دومین سلطان تیموری بود باز در تعمیر بقاع متبرکه و حرم ائمه اطهار (ع) می کوشید و مدام به زیارت امام رضا (ع) می رفت و در دوره سلطان حسین که درخشان ترین عصر تیموری به حساب می آید با پدیده ای به نام ملاّ حسین واعظ کاشفی روبرو می باشیم که کتاب روضه الشهدا را می نویسد این سرآغازی است برای مجالس روضه خوانی و ظهور روضه خوان ها تا حدی که خطبا در منبر روضه الشهدا را به دست می گرفتند و می خواندند و مردم بر مصائب امام حسین (ع) می گریستند. در این عصر شاعران بسیاری بودند اما محمد بن حسام خوسفی شاعری بود که در این عصر قصیده ای برای حضرت زهرا (س) سرود که بسیار زیبا بود.
که می گوید:
او پرده نشین حرم سید کونین
او سیده‌ی جیده‌ی مکه و بطحا
او دسته گل باغ ریاحین پیمبر
او دختر شایسته‌ی بایسته‌ی بابا
او تخت نشین حرم مسند یاسین
او سرو چمان چمن روضه‌ی طاها
بعد از عهد تیموری دوره صفویه شروع می شود و در این دوره شیعیان کاملاً آزادی عمل پیدا می کنند و سوگواری های حسینی به شکل گسترده در دوره صفوی برگزار می گردد. در دوره صفویه تنها شاعری که از او شعری برای حضرت زهرا (س) وجود دارد محمد جان قدسی است که شاعر قرن یازدهم به حساب می آید، شاعری هندی سرا که ابتدا در خراسان می زیست و سپس به هند رفت و در درباره شاه جهان مورد احترام قرار گرفت. و این سومین شعر فاطمی است که در تاریخ ایران مشاهده می شود.
این شعر می گوید:
فاطمه ای همسر شیر خدا
دُخت نبی، شافع روز جزا
ای که تو بر آل کسا محوری
بر سر زن های جهان افسری
جان جهان نفس مسیحای توست
نون و قلم نطق شکرخای توست
*در دوران صفویه تا عصر حاضر اشعار فاطمی در چه وضعیتی قرار داشته است؟
پس از عهد صفویه و در دوران زندیه هم با رواج تشیع روبرو می باشیم اما باز شعر درخشانی در بین اشعار دیده نمی گردد که در وصف حضرت زهرا (س) سروده شده باشد. اما در دوره قاجاریه شاعران بسیاری به سرودن شعر برای خاندان (ع) پرداختند که از وصال شیرازی با شعر معروفی که برای حضرت سرود میتوان یاد کرد. و در انتها کلام این که از دوران قاجاریه تا عصر حاضر شاهد انبوهی از اشعار فاطمی به زبان فارسی هستیم.
می طلبد شاعران آئینی در سرودن اشعار فاطمی با اجتناب از تکرار و تقلید بیشتر از گذشته در بازنمایی افق های جدیدی از ابعاد زندگی بانوی کوثر تلاش کنند و با رونمایی و رمزگشایی از سبک زندگی فاطمی ابعاد مغفول مانده شخصیت و جایگاه والای حضرت زهرا (س) را به صورت مبسوط و کامل در اشعار فاطمی متجلی کنند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب