به بهانه درگذشت عماد افروغ ؛
بازنشر گفتگوی مهر با مرحوم افروغ
عطر حرم: در جامعه ای اگر عدالت اجتماعی رعایت نشود در اصل، حق الله در آن جامعه نادیده گرفته شده است و متأسفانه کمتر به این نکته اساسی توجه شده و تصور می شود که عدالت اجتماعی یک امر شخصی است.
به گزارش عطر حرم به نقل از مهر، عماد افروغ جامعه شناس، نماینده سابق مجلس شورای اسلامی و استاد دانشگاه بعد از تحمل یک دوره بیماری بامدادان روز گذشته - جمعه ۲۵ فروردین - در سن ۶۶ سالگی از دنیا رفت. افروغ متولد ۱۳۳۶ شیراز، دکترای جامعه شناسی داشت و در سال ۷۳ به عنوان دانشجوی نمونه کشور در مقطع دکتری شناخته شد؛ وی از سال ۱۳۷۶ به مدت ۶ سال عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس بود و از سال ۸۲ نیز فعالیت خودرا در هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی شروع کرد و مدیریت گروه علم و دین این پژوهشگاه و عضویت در شورای فرهنگ عمومی از آخرین مسئولیت های وی بود. این استاد جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس ریاست گروه جامعه شناسی دانشگاه باقرالعلوم را نیز عهده دارد بود و مدیریت گروه اجتماعی مرکز تحقیقات راهبردی ریاست جمهوری، مسئولیت گروه سیاست داخلی کمیسیون داخلی، دفاعی و امنیتی دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، مدیریت گروه فرهنگ، هنر و تاریخ شبکه یک صداوسیما از دیگر مسئولیت های وی بوده است.
درگذشت دکتر عماد افروغ بهانه ای شد تا خبرگزاری مهر گفتگویی را که در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۹۹ با این چهره برجسته دانشگاهی درباب جایگاه عدالت در اندیشه و عمل حضرت امام علی (ع) انجام داده بود، بازنشر کند. در ادامه مشروح این گفتگو را مطالعه می کنید:
*تعریف عدالت چیست؟
بهترین تعریفی که درباب عدالت وجود دارد و امیرمومنان علی (ع) نیز به آن اشاره و تاکید می کنند همان اعطای حق به ذی حق است. البته ابعاد این تعریف باید شکافته شود تا بتوان به جامع ترین وجه آن دست یافت.
زمانی که سخن از حق به میان می آید برخی پرسش های جدی مطرح می شود در خصوص این که حق چیست؟ ذی حق کیست؟ تشخیص حق با کیست؟ آیا حق فردی است یا اجتماعی، یا هر دو؟ ملزومات مفهومی و تبعات توجه به حق چیست؟ اگر این پرسش ها پاسخ داده شود به جامع ترین تعریف عدالت نزدیک می شویم.
وقتی گفته می شود انسان واجد حق است منظور یک انسان خاص، مسلمان، بودایی، مسیحی، یهودی، و غیره نیست، بلکه انسان به ما هو انسان واجد حق و کرامت است، برای اینکه فطرت و خلقتی الهی دارد و این عبارت را می توان در سخنان مختلف امیرمومنان علی (ع) مشاهده کرد.
برای مثال حضرت در نامه مالک اشتر به جناب مالک می نویسند مردم یا برادران دینی تو هستند یا در آفرینش با تو همانند بوده و یکی هستند؛ همین طور در خطبه ۱۸۵ نهج البلاغه می فرمایند: میان کلان و نازک اندام، گران و سبک، نیرومند و ناتوان در آفرینش جز همانندی نیست.
*مبانی هستی شناسانه عدالت فردی و عدالت اجتماعی چیست؟
وقتی سخن از حق به میان می آید از هستی نیز سخن به میان می آید، یعنی هر چیزی که واجد هستی است واجد حق نیز می باشد و چون کلام مربوط به حیطه انسانی و اجتماع بشری است تناظر بین حق و هستی انسان در سه وجه فردی، گروهی و جامعه ای قابل ردیابی است؛ بدین سبب انسان در حالت فردی، گروهی و در سطح جامعه واجد حق بوده و وقتی تناظر حق و هستی مورد توجه قرار می گیرد باتوجه به انبساط هستی در وجوه سه گانه فردی، گروهی و جامعه ای، حق انسان نیز قابل تقلیل به هرکدام نخواهد بود.
در بحث عدالت علاوه بر وجه و بعد فردی باید به حیث و بعد اجتماعی انسان و در نتیجه عدالت اجتماعی نیز توجه گردد و این نکته بسیار اساسی است. یعنی انسان به اعتبار این که یک هستی اجتماعی دارد دارای یک حق اجتماعی نیز هست؛ کسانی که این هستی اجتماعی را بر نمی تابند نمی توانند مدافع خوبی برای عدالت اجتماعی باشند.
به علاوه، زمانی که سخن از حق به میان می آید یک سه گانه نیز مطرح می شود که از نظر مفهومی باید مورد توجه قرار گیرد؛ حق با ذات نسبت دارد و اگر موجودات همچون انسان واجد ذات نباشند ولو ذات منبسط نمی توانیم آنرا ذی حق بدانیم برای همین یکی از این اضلاع سه گانه بحث ذات انسان است. و هنگامی که برای انسان ذات قائل می شویم باید برای او غایت، فرجام و نهایتی قائل باشیم بر این اساس زمانی که برای آن غایت و ذات قائل شدیم باید برای آن خدایی قائل باشیم، بدین جهت بین ذات، غایت و خدای متعال یک ارتباط سه گانه وجود دارد که از آن با عنوان وجوه سه گانه در رابطه با حق یاد می شود.
حال می توان از این زاویه مفهومی و فلسفی به سراغ نهج البلاغه رفت و دید که آیا امام علی (ع) به هستی اجتماعی و در نتیجه عدالت اجتماعی توجه دارند یا خیر؟ یکی از سندهای خوبی که می توان این مساله را در آن دنبال کرد نامه حضرت به مالک اشتر است.
* حضرت امیر در نامه به مالک اشتر در زمینه عدالت به چه مواردی اشاره می کنند؟
حضرت در نامه مالک اشتر عباراتی را بیان می کنند که بسیار زیبا و پر مغز است در یکی از فرازها می فرمایند: اللّهَ اللّهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلی مِنَ الَّذینَ لا حیلَةَ لَهُمْ، خدا را خدا را در طبقه پایین اجتماع، از آنان که راه چاره ندارند. همین طور در قرآن کریم به حق سائل و محروم اشاره می شود؛ اگر این دو کلام به هم گره زده شود این نتیجه به دست می آید که توجه به حقوق اقشار پایین دست و محروم مساوی با حق خداوند متعال است و این نکته بسیار مهمی است و اشاره به عدالت اجتماعی و مساوی بودن آن با حق باری تعالی دارد.
در جامعه ای اگر عدالت اجتماعی رعایت نشود در اصل، حق الله در آن جامعه نادیده گرفته شده است و متأسفانه کمتر به این نکته اساسی توجه شده و تصور می شود که عدالت اجتماعی یک امر شخصی است و ناشی از مواسات و بخشش فردی و امری دلبخواهی است. در صورتیکه مواسات با مساوات بسیار فرق دارد چونکه مراد از مواسات بخشش و جود بوده در صورتیکه عدالت اجتماعی حق خدا، حق مردم و وظیفه حکمرانی است.
حق الهی و عدالت اجتماعی یک امر ساختاری و عام و فراگیر است و شخصی نیست. حساسیت هایی که امام علی (ع) نسبت به حق مردم از این منظر دارند، در جاهای مختلف خودرا نشان میدهد. برای نمونه هنگامی که مردم فوج فوج به سراغ ایشان می آیند نکته ای را درباب بیت المال مطرح می کنند که بیان کننده انتقاد حضرت در شیوه جاری تقسیم بیت المال است حضرت در این کلام می فرمایند: «به خدا سوگند، بیت المال تاراج شده را هر کجا که بیابم به صاحبان اصلی آن باز می گردانم، گر چه با آن ازدواج کرده، یا کنیزانی خریده باشند، برای اینکه در عدالت گشایش برای عموم است، و آن کس که عدالت بر او گران آید، تحمّل ستم برای او مشکل تر است.» در اینجا مقصود از صاحبان اصلی مردم هستند. همین طور می فرمایند: «زیرا عدالت گشایش بر عموم است و هر کسی که عدالت بر او گران آید تحمل ستم برای او مشکل تر است.»
تصور می شود که عدالت اجتماعی یک امر شخصی است و ناشی از مواسات و بخشش فردی و امری دلبخواهی است. در صورتیکه مواسات با مساوات بسیار فرق دارد چونکه مراد از مواسات بخشش و جود بوده در صورتیکه عدالت اجتماعی حق خدا، حق مردم و وظیفه حکمرانی است
برای فهم دقیق دیدگاه امام علی در ارتباط با عدالت، بهترین روش توجه به دیدگاه های شکل گرفته در ارتباط با عدالت است. یک دیدگاه با عنوان مساوات گرایی مشهور است که مدافعانی جدی دارد که می توان در این بین به روسو و مارکس اشاره نمود. برای مثال دیدگاه مارکس این است که از هر کس به اندازه توانایی و به هر کس به اندازه نیاز. این نگاه مساوات گرایی است اما توجهی به تفاوت ها و شایستگی ها ندارد. البته نظریه های دیگری نیز در مقابل این مساوات گرایی مطرح شده که یکی از آنان نظریه شایسته گرایی است که در آن به استعداد و شایستگی افراد نیز توجه می شود، اما استنباط بنده از نهج البلاغه آنست که حضرت امیر یک دیدگاه تلفیقی بین دیدگاه مساوات گرایانه و توجه به شایستگی ها دارند.
برای مثال در اهمیت مساوات، حضرت در رسیدگی به امور فرودستان حق آنان را حق الله می دانند و این نشان میدهد که حضرت قائل به این مهم هستند که چیزی ورای جمع جبری افراد وجود دارد که از آن با عنوان جامعه یاد می شود که در اصطلاح به آن دیدگاه اصالت جامعه ای نیز می گویند، یعنی جامعه برای خودش یک هستی مستقل دارد. اما امام علی (ع) تنها مساوات گرایانه نگاه نمی کند برای اینکه در نهج البلاغه به مالک اشتر می فرمایند مالک تلاش هر کسی را به پای خودش بنویس و به پای دیگری ننویس؛ گاهی انسان تلاش بیشتر می کند خواه ناخواه باید تنعم بیشتری نیز دریافت کند اما این تنعم بیشتر برای افراد نباید به قیمت بی توجهی به استاندارد اولیه برای همه اقشار جامعه باشد؛ برای همین امام علی (ع) بیت المال را مساوی بین مردم تقسیم می کردند و کاری به فعالیت ها، تجارب و گذشته افراد نداشتند. یکی از مسائلی که سبب شد برخی افراد از گرد ایشان پراکنده شوند این بود که چرا شما به مساوات عمل می کنید.
مدتی در کشور برخی مباحث عنوان شد و آن بحث درباره ی جود و بخشش در مقابل عدالت بود. حضرت در بیانات خویش به این نکته توجه دارند که عدل بر جود ارجح است چونکه جود یک امر خاص و فردی بوده در صورتیکه عدل یک امر اجتماعی، ساختاری و عام است و کسی نمی تواند دیگری را به خاطر این که بخشش و جود نداشته مجازات و یا سرزنش کند. اما به سبب بی عدالتی می توان دیگری را مواخذه کرد برای اینکه حقی بر عهده او بوده اما این حق را ادا نکرده است. انسان از حق خود می تواند بگذرد اما هیچ گاه نمی تواند حق دیگران را ببخشد. برای مثال کسی که مجری حقوق ملت است نمی تواند آن حقوق را ببخشد برای اینکه آن حقوق حق شخصی او نیست.
*نگاه امام علی (ع) درباب حقوق متقابل والی و مردم چیست؟
امام علی (ع) همانگونه که عدالت را معطوف به حق تعریف می کنند در حقیقت بحثی درباب حق متقابل دارند که بسیار زیبا بیان می کنند. حضرت در خطبه ۳۴ نهج البلاغه می فرمایند: «ای مردم، مرا بر شما و شما را بر من حقّی واجب شده است، حق شما بر من، آنکه از خیر خواهی شما دریغ نورزم و بیت المال را میان شما عادلانه تقسیم کنم، و شما را آموزش دهم تا بی سواد و نادان نباشید، و شما را تربیت کنم تا راه و رسم زندگی را بدانید. و اما حق من بر شما این است که به بیعت با من وفادار باشید، و در آشکار و نهان برایم خیر خواهی کنید، هر گاه شما را فرا خواندم اجابت نمائید و فرمان دادم اطاعت کنید.»
مدتی در کشور برخی مباحث عنوان شد و آن بحث درباره ی جود و بخشش در مقابل عدالت بود. حضرت در بیانات خویش به این نکته توجه دارند که عدل بر جود ارجح است چونکه جود یک امر خاص و فردی بوده در صورتیکه عدل یک امر اجتماعی، ساختاری و عام است و کسی نمی تواند دیگری را به خاطر این که بخشش و جود نداشته مجازات و یا سرزنش کند
از این عبارت مستفاد می شود که حق طرفینی است و نباید حق را یک طرفه دید. یکی از وظایف مهم والی تقسیم عادلانه بیت المال است و او حق ندارد در تقسیم بیت المال تبعیض قائل شود و نسبت به این تبعیض ها و فسادها بی تفاوت باشد. حضرت در این کلام خطاب به مردم می فرمایند حق من بر شما این است که مرا نصیحت کنید و در جای دیگر آمده که من همانند آن حاکمان نیستم که خودرا بری از خطا ببینم. ایشان در خطبه ۲۱۶ می فرمایند: «از گفتن حق، یا مشورت در عدالت خودداری نکنید، برای اینکه خودرا برتر از آنکه اشتباه کنم و از آن ایمن باشم نمی دانم، مگر آنکه خداوند مرا حفظ فرماید.»
از نامه مالک اشتر می توان به هشت حق مردم بر والی و زمامدار دست یافت و چنانچه بشر بر طبق این حقوق عمل کند جهان شاهد یک حکمرانی ویژه خواهد بود.
یکی از آن حقوق عطوفت و مهربانی است، حاکم باید نسبت به مردم عطوفت داشته باشد و با آنان مهربانانه برخورد کند. «مهربانی بر رعیت و دوستی ورزیدن با آنان را برای دل خود پوششی گردان.»
حق دوم بحث عفو و بخشش است، والی باید روحیه عفو و بخشش داشته باشد. «گناهی از ایشان سر می زند، یا علت هایی بر آنان عارض می شود و یا خواسته و ناخواسته خطایی بر دستشان می رود به خطای آنان منگر و از گناهشان درگذر.» حضرت درباره ی مردم این چنین سفارش می کنند اما از کوچک ترین خطای امرا و والیان خود نمی گذرند. بدین سبب در جامعه اسلامی در وهله نخست باید مسئولان خاطی محاکمه شوند.
حق سوم پرهیز از اقتدار گرایی و قانون گرایی صوری است، حضرت به مالک می فرمایند: «و مگو مرا فرموده اند و من می فرمایم و اطاعت امر را می پایم، چه این کار دل را سیاه می کند و دین را پژمرده و سبب زوال نعمت است و نزدیکی بلا و آفت.» مسؤول نباید قانون گرایانه خشک و بدون توجه به محتوا و روح معطوف به عدالت و حق قانون با مردم برخورد کند. برای مثال شاید در آن سالی که می خواهد مالیات وضع کند باران خوبی نباریده و کشاورز محصول خوبی برداشت نکرده باشد.
حق چهارم حق طلبی و حق مداری است، والی باید حق طلب و حق مدار باشد و برمبنای فرمایش ایشان مسئول نباید به نیکوکار و بدکار به یک دید بنگرد طوری که رعیت را در نیکی کم و بدکار را به بدی وادار کند.
پنجمین حق عدالت خواهی است، حضرت می فرمایند: «آنچه بیشتر دیده والیان به آن روشن است بر قراری عدالت در شهرها و پدید شدن دوستی در بین رعیت است.»
حق ششم مشاوره و نظارت است، این حق مردم است که والی آنان اهل مشورت باشد و نظارت بر امر امرا داشته باشد. «سپس در فعالیت و کار امرای خود بیاندیش و پس آزمودن به کارشان بگمار و به میل خود و بی مشورت دیگران به کاری مخصوصشان مدار.» حضرت در نامه مالک تاکید می کنند بدون مشورت دیگران کسی را به کاری مشغول مدار؛ مردم حق دارند در جامعه شاهد شایسته گرایی باشند، مردم حق دارند ببینند که بهترین ها، شایسته ترین ها و اخلاقی ترین ها بر آنان حکم می کنند نه این که عده ای برمبنای تبار، فامیل و دوست به مسئولیت های مهم گماشته شوند.
حق هفتم وفای به عهد است، امرا باید وفای به عهد داشته باشند به همین دلیل حضرت علی (ع) می فرمایند: و اگر با دشمنت پیمانی نهادی و در نامه خود به او امان دادی، به عهد خویش وفا کن و آنچه را بر ذمه داری ادا و خودرا چون سپری در مقابل پیمانت برپا.»
در آخرین حق حضرت به پرهیز از انحصار طلبی تاکید می کنند: «و بپرهیز از آنکه چیزی را به خود مخصوص داری که بهره همه مردم از آن یکسان است.» وقتی چیزی برای همه است والی حق ندارد آنرا انحصاری کرده و از آن خود کند. این حقوق مورد استنباط فقط سفارش های اخلاقی نیستند، بلکه مبتنی بر یک هستی شناسی و انسان شناسی خاص اند.
نام امیرمؤمنان علی (ع) و یاد او چنان با عدالت، عدالت خواهی و عدالت ورزی پیوند دارد که چون نام او برده می شود و از او یاد می گردد، این امور نیز مطرح می شود. به تعبیر جُرج جرداق مسیحی: «امام علی، صدای عدالت انسانیت» است.
پیشوای عدالت خواهان و عدالت ورزان، همه زندگی خودرا در راه عدالت انسانی طی کرد که جز بدان نمی توان راه کمال آدمیان را فراهم ساخت. آن حضرت خود در این زمینه فرمود: خدایا! تو خوب می دانی که آن چه از ما رفت، نه به خاطر رغبت و رقابت در قدرت بود، و نه از دنیای ناچیز خواستنِ زیادت. بلکه می خواستیم نشانه های دین تو را بازگردانیم، و در شهرهایت اصلاح را آشکار سازیم، تا بندگان ستمدیده ات را ایمنی فراهم آید و حدود ضایع مانده ات اجرا گردد.
برترین حدود، اجرای عدالت است، و آن هم عدالتی برای انسان و در خدمت انسان تا زمینه رشد و کمال او را فراهم سازد. امام علی (ع) در این راه پیشتاز و پیشواست، و آموزه های آن حضرت در این حوزه بی مثال و راه گشاست؛ و این آموزه ها در نهج البلاغه، در قامتِ بالاترین واژگان و والاترین معانی جلوه گر است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان عطرحرم در مورد این مطلب