رئیس پژوهشكده حكمت اسلامی :
عقلانیت حداکثری در حوزه دین جواب نمی دهد
به گزارش عطر حرم، قائمی نیا اظهار داشت: شریعتی و سروش را نمی توان در یک ضلع قرار داد. شریعتی از عقل سنتی دفاع می کرد اما سروش اینطور نیست و اساسا همه چیز را زیر پا می گذارد و همه چیز را به پای عقل مدرن فدا می کند.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه- مصطفی شاکری: با وجود تنوع و تکثر موضوعات آثار مکتوب و شفاهی که از استاد مرتضی مطهری به یادگار مانده است، همه این آثار در یک نکته با هم مشترکند و آن این که در همه این آثار شامل کتاب، مقالات، سخنرانی ها سعی شده چهره ای عقلانی و منطبق با خرد از مقولات و احکام دینی ارائه شود. خوانشی که شهید مطهری از اسلام داشت نه فقط در زمان خود بلکه بعد از چهار دهه هنوز از جذابیت بالایی برخوردارست و خیلی از پرسش های نسل جواب پیرامون مسائل اساسی اسلام نظیر عدل، جبر و اختیار، عاشورا، روحانیت، حقوق زن، حجاب، آزادی، اقتصاد، بانکداری و … را پاسخی شایسته می دهد.
آری، همین دفاع عقلانی از دین بود که بهتان ناشایست «تحریف و بدعت گذاری در دین» را متوجه ایشان ساخت و راه را برای منافقان و متحجران هموار ساخت تا داغ «فرزند عزیز امام» و «حاصل عمر» ایشان را بر دلش بگذارند.
با هدف بازخوانی پروژه فکری شهید مطهری در امتداد نسبت یابی میان عقل و دین با حجت الاسلام و المسلمین علیرضا قائمی نیا گفت و گو کردیم. علیرضا قائمی نیا پژوهشگر ایرانی علوم دینی و فلسفه است. قائمی نیا در بخش اول گفتگو از روش استاد مطهری در استفاده از عقلانیت چندضلعی برای توجیه باورهای دینی سخن گفت و آنرا روشی منحصر به فرد به شمار آورد که می توان بوسیله آن به دفاع عقلانی از دین پرداخت.
در ادامه بخش دوم این گفت و گو از نظر می گذرد؛
*یک مسئله ای که مسئله ای جدی است و برای خود من به عنوان یک دانشجو محل سوال است و وقتی درباره ی نسبت عقل و دین صحبت می نماییم حتما پای این مسئله به میان کشیده می شود و شهید مطهری هم طبعاً با آن درگیر بود این است که وقتی ما رویکرد عقلانی به دین داشته باشیم و درصدد توجیه عقلانی دین باشیم یک جاهایی گرفتار تعارض می شویم و باید برخی گزاره های دینی را نقد نماییم و حتی کنار بگذاریم. این مسئله بازتاب های اجتماعی هم به همراه خواهد داشت کما این که شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی با رویکرد تاریخی برخی باورها پیرامون عاشورا را نقد کرد و در مقابل برخی اتهامات نسبت به ایشان عنوان شد. فلاسفه گذشته هم این مشکل را داشتند چنانکه در مورد ابن سینا در بحث معاد جسمانی مشاهده می نماییم. می خواستم سوال کنم شهید مطهری در این تعارض ها چکار می کرد؟ جانب عقل را می گرفت؟ جانب متن را می گرفت؟ راه حلش چه بود؟
شهید آیت الله مطهری با دو دسته به شدت درگیری فکری داشت؛ یکی اهل تحجر که از قدیم بودند و الان هم هستند و ایشان را بسیار مورد آزار قرار دادند و ایشان را وادار کردند که از حوزه رهسپار تهران شود و هجرت کند. ایشان همیشه با این تحجر درگیر بود و آنرا آفت بزرگ تفکر دینی و حوزه های علمیه می دانست. دسته دوم گروهی بودند که بهایی به تفکر دینی نمی دانند و فکر می کردند معرفت دستاورد غرب است و کاملاً غرب زده بودند البته غرب زده نه به معنایی که جلال آل احمد می گوید بلکه غرب زده فکری یعنی کسانی که فکر می کردند هر چه در عالم غرب مطرح گردیده است را باید پذیرفت. در آن دوره مارکسیست ها نماینده شاخص این جریان بودند ولی افراد دیگری هم بودند. شهید استاد مطهری تلاش می کرد با اینها بوسیله مدارا و منطق برخورد کند.
عقلانیت خاص شهید مطهری پس از انقلاب ادامه نیافت. آن عقلانیت منحصر به فرد بود ولی متأسفانه در دوره بعد انقلاب ادامه پیدا نکرد
شهید مطهری به دست اهل تحجر شهید شد
شهید مطهری از طرف هر دو دسته لطمه دید هم از طرف اساتیدی که غرب زده بودند و هم از طرف حوزویان متحجر. شما ماجرای اختلاف دکتر آریان پور و شهید مطهری را می دانید که در دانشگاه تهران برای ایشان چه وضعی به وجود آوردند و در نهایت ایشان کوشش کرد استعفا بدهد چون آنها حاضر به گفت وگوی منطقی نمی شدند. در زمینه هم ایشان با اهل تحجر درگیر بودند و هیچ بعید نیست بگوییم شهید مطهری بیشتر به دست اهل تحجر شهید شود یعنی طوری شهید شد که غرب زده ها هم ناراحت شدند. ایشان در مبارزه با تحجر تلاش زیادی می کرد. شما اشاره کردید که ایشان در کتاب حماسه حسینی جانب عقل را می گیرد و عقل بشر را داور قرار می دهد و به همین دلیل راجع به عاشورا، مناسک عاشورا و تحریفات عاشورا بازخوانی انجام می دهد. مرحوم مطهری خیلی جاها وارد نقد فقه و سخنان فقها شده است. تفکیکی که میان فقیه شهری و فقیه دهاتی انجام می دهند در همین راستا است. این مباحث بازتاب های جدی در جامعه داشت. شما الآن نگاه نکنید که شهید مطهری شناخته شده و بسیاری از حوزویان اندیشه های ایشان را می پذیرند یا دست کم اهل فضل به آرای ایشان توجه دارند، در آن دوره ایشان به شدت مبغوض شده بود و رانده می شد و به ایشان اجازه صحبت نمی دادند و از هر طرف تحت فشار بود. در عین حال تا پایان عقلانیت و عقل گرایی را از دست نداد و حاضر نشد به تحجر و ظاهرگرایی دینی توجه نشان دهد.
مرحوم مطهری به عقل بهای زیادی داد. در آثار ایشان یک نوع عقلانیت عمیق شیعی وجود دارد و نمی شود این را انکار کرد. ما عقلانیتی که در برخورد بزرگان دین و دوده (ع) با مخالفان و تفکرهای جدید شاهدیم در رویکرد ایشان می بینیم. شهید مطهری کسانی که با ایشان مقابله داشتند را به گفت و گو دعوت می کرد. ایشان همه را دعوت به گفت و گو می کرد و می گفت بیایید با هم صحبت کنید و خودرا اهل منطق معرفی می کرد و شعار «نحن ابنا الدلیل نمیل حیث یمیل» سر می داد. ایشان الگویی منحصر به فرد بود که در نزاع های اجتماعی، سیاسی و فکری با رویکرد عقلانی پیش رفت و حتی جایی که میان دین و عقل تعارض وجود داشت به نفع عقل حکم می داد و می گفت عقل مفسر متن است و این عقل است که آیه و روایت را تفسیر می کند. در عین حال ایشان در کتاب اسلام و مقتضیات زمان ثابتات دین را جدا می کند و می گوید شما نمی توانید به ثابتات دین دست بزنید و این متغیرات دین است که در دوره های مختلف می تواند احکام مختلفی داشته باشد.
قطعاً عقلانیت حداکثری که امروزه خیلی آنرا دنبال می کنند در زمینه دین جواب نمی دهد. این عقلانیت حداکثری به یک معنا همان عقل خودبنیاد است. بدین سبب تعارض وقتی پیدا می شود که شما عقلانیت تمامیت خواه را مبنا قرار دهید ولی اکر بگویید عقل یک حوزه را می تواند بفهمد ولی بخش دیگر به دین محول شده است و عقل در آن کارایی ندارد تعارض مرتفع می شود
*نکته آخری که اشاره کردید یعنی این که قسمتی از دین را ثابتات دین قلمداد نماییم و یک بخش را متغیرات قرار دهیم و یک محدوده ای برای عقل مشخص نماییم و به عقل بگوییم از این مرز جلوتر نرو، با روش عقلانی در تناقض قرار نمی گیرد؟
شما باید دو نوع عقلانیت را از هم جدا کنید یک نوع عقلانیتی که به تعبیر من تمامیت خواه است. این نوع عقلانیت می گوید باید جزییات هر چیزی را عقل بفهمد و تکلیفش را مشخص نماید. یک نوع عقلانیت هم عقلانیت حداقلی است به این معنا که می گوید من فقط باید پایه های اصلی را بفهمم و تکلیفش را مشخص کنم. عقلانیت تمامیت خواه و حداکثری در زمینه دین جواب نمی دهد و شهید مطهری هم اینطور نبود که همه چیز را با عقل اثبات کند. اساساً اگر قرار باشد عقل تکلیف همه چیز را مشخص نماید دیگر نیازی به دین نداریم چون عقل تکلیف همه چیز را مشخص می کند. به نظر من عقل صحنه ورود ما را به دین مشخص نماید و مؤلفه های اصلی که ما را به دین می کشاند تبیین کند. بعد که ما را وارد دین کرد در معنایابی ایده های اصلی دین به ما کمک نماید. این کاری بود که شهید مطهری می کرد.
قطعاً عقلانیت حداکثری که امروزه خیلی آنرا دنبال می کنند در زمینه دین جواب نمی دهد. این عقلانیت حداکثری به یک معنا همان عقل خودبنیاد است. بدین سبب تعارض وقتی پیدا می شود که شما عقلانیت تمامیت خواه را مبنا قرار دهید ولی اکر بگویید عقل یک حوزه را می تواند بفهمد ولی بخش دیگر به دین محول شده است و عقل در آن کارایی ندارد تعارض مرتفع می شود. اساساً ادعای خود دین همین است و دین مدعی است من حقایقی را می گویم که شما با عقلتان نمی توانید آنرا بفهمید. اگر عقل برای انسان کافی بود اساساً نیازی به دین نبود. دین می آید حوزه هایی که در آنها عقل بشر توان حل مسئله ندارد یا نمی تواند اظهار نظر کند مطرح می کند.
* شما در فرمایشاتتان از دکتر علی شریعتی اسم بردید. یک سوال که در این رابطه به ذهنم رسید این بود که دکتر علی شریعتی هم منادی عقلانیت در دین بود و اساساً جریان روشنفکری دینی در این جهت حرکت می کند. می خواستم بپرسم مرز روشنفکری دینی که افرادی چون دکتر شریعتی و دکتر عبدالکریم سروش در آن قرار می گیرند با عقلانیت دینی که آیت الله مطهری منادی آنست چیست؟
شما مرحوم دکتر شریعتی را با دکتر سروش در یک جریان قرار دادید. این تفسیر درستی نیست و شریعتی و سروش را نمی توان در یک ضلع قرار داد. دکتر شریعتی از عقل سنتی دفاع می کرد و عقل سنتی را تفسیر اگزیستانسیال می کرد نه این که عقل جدید یعنی عقل خودبنیاد و عقل حداکثری را مبنا قرار دهد تا دین را نقد کند. شریعتی با وجود این که مباحث جدیدی مطرح می کند، مباحث جامعه شناختی مطرح می کند و خیلی جاها تلاش می کند از باورهای اسلامی تفسیر اگزیستانسیال عرضه نماید ولی همچنان تفاسیر سنتی را مبنا قرار دهد. تفسیری که ایشان از امامت ارائه می کند یک تفسیر منحصر به فردی است. خب مشخص است او امامت را قبول دارد ولی فراتر می رود و از امامت تفسیر اجتماعی ارائه می کند و آنرا تحلیل جامعه شناختی می کند اما سروش این طور نیست و اساساً همه چیز را زیر پا می گذارد و همه چیز را به پای عقل مدرن فدا می کند و جایی برای دین باقی نمی گذارد.
شریعتی و سروش را نمی توان در یک ضلع قرار داد. دکتر شریعتی از عقل سنتی دفاع می کرد و عقل سنتی را تفسیر اگزیستانسیال می کرد نه این که عقل جدید یعنی عقل خودبنیاد و عقل حداکثری را مبنا قرار دهد تا دین را نقد کند، اما سروش این طور نیست و اساساً همه چیز را زیر پا می گذارد و همه چیز را به پای عقل مدرن فدا می کند و جایی برای دین باقی نمی گذارد
*اختلاف اندیشه مطهری و شریعتی در چیست؟
از این جهت شهید مطهری و دکتر شریعتی وفاق دارند و هر دو از یک عقل سنتی صحبت می کنند و از یک عقل سنتی دفاع می کنند. نزاع آنجایی پیدا می شود که مرحوم مطهری می گوید اسلام یک بعد فلسفی متافیزیکی اجتناب ناپذیر دارد که شما نمی توانید آنرا کلاً کنار بگذارید و تفاسیری ارائه دهید که با آن بعد بیگانه باشد بطورمثال توحید را طوری تفسیر کنید که کاملاً اگزیستانسیال باشد و اصلاً هیچ ارتباطی با ایده های متافیزیک فلسفی نداشته باشد. توحید یک ایده متافیزیکی فلسفی است. تفسیری که از شخصیت های دینی مثل امام حسین (ع) می کنید باید برمبنای متافیزیک و فلسفه مقبول باشد. شما نمی توانید امام حسین (ع) را فقط در جنبه اجتماعی و سیاسی خلاصه کنید و جنبه الهیاتی مسئله را در نظر نگیرید. نمی توانید از این جهت ایشان را با شخصیت های سیاسی و پارتیزانی مثل چه گوارا مقایسه کنید.
بنابراین به نظر من شاید اختلاف بنیادین شهید مطهری و دکتر شریعتی سر این قضیه باشد. من اختلاف اساسی این دو را در این مسئله می بینم که دکتر شریعتی تلاش می کند از دین تفسیر اگزیستانسیال محض عرضه نماید، آن هم اگزیستانسیال به روایت سارتر و دیدگاه های نزدیک به آنکه کاملاً از متافیزیک و مباحث فلسفی تهی شده است اما شهید مطهری می گوید فلسفه و متافیزیک در عالم اسلام بیهوده پیدا شده و با جنبه های تفکر اسلامی ارتباط دارد و باید عقل سنتی تفسیر متافیزیکی شود. بدین سبب من سروش را کاملاً یک مدرنیست می دانم که عقل مدرن را می پذیرد و تلاش می کند هر چه در دین هست با عقل مدرن تفسیر کند و در نهایت به این نقطه می رسد که چیزی باقی نمی ماند و حتی وحی را تفسیر مدرن می کند که معنای سنتی خودرا از دست می دهد اما شریعتی و مطهری عقل سنتی را می پذیرند و برای عقل بشری محدودیت قائل هستند ولی در عین حال تفسیرشان با هم فرق دارد. شریعتی تفسیر اگزیستانسیال محض ارائه می دهد ولی مطهری تفسیر متافیزیکی می کند و از عقلانیت چندضلعی استفاده می نماید.
*می خواستم سوال پایانی ام را از شما بپرسم. باتوجه به شرایط جامعه ایران که کشور درگیر مشکلاتی است، به نظر شما اگر رویکرد شهید مطهری یعنی توجیه عقلانی دین ادامه پیدا کند و تقویت شود، می تواند آینده دین در ایران را تثبیت کند و از نگرانی ها در این رابطه کم کند؟
به نظر من مشکل اصلی به همین برمی گردد که عقلانیت خاص شهید مطهری پس از انقلاب ادامه نیافت. آن عقلانیت منحصر به فرد بود ولی متأسفانه در دوره بعد انقلاب ادامه نیافت. واقعاً در بین شاگردان مطهری چه کسی را سراغ دارید که تفکر ایشان را گرفته باشد روش ایشان را ادامه داده باشد؟ چه کسی را می توانید به عنوان شاخص به من معرفی کنید که تفکر ایشان را داشته باشد؟ یعنی برخوردش انتقادی و منطقی باشد، اهل گفت و گو باشد، دنبال حل مسئله باشد. این خیلی اهمیت دارد ولی متأسفانه ادامه نیافت.
به هر ترتیب بعد از ایشان جامعه دینی مبتلا به تحجر شد. تحجر در مقابل مسائل و چالش های اصلی جامعه ناتوان است و نمی تواند به درستی آنها را تبیین کند ولی تفکر شهید مطهری واقعاً تفکر متفاوتی است. شما ببینید ایشان چطور با مسئله حجاب برخورد می کند، با حقوق زن برخورد می کند، چگونه با مسئله عدل الهی برخورد می کند. من معتقدم اگر تفکر شهید مطهری در زمینه ادامه پیدا می کرد حوزه می توانست یک پشتوانه اساسی برای انقلاب باشد و نظام را، مبانی نظام را متناسب با روزگار ما هم خوب تبیین کند و هم خوب دفاع کند. متأسفانه استاد مطهری ناشناخته ماند و به نظرم مظلوم واقع شد. با وجود این که اسم مطهری زیاد مطرح می شود و هر کس با توسل به اسم مطهری تلاش می کند تفکر خودش را توجیه کند ولی مؤلفه های اصلی تفکر شهید مطهری ادامه نیافت.
شما نگاه کنید ایشان در بحث تفسیری چکار می کرد. چگونه تلاش می کرد آیات را با عصر جدید بازخوانی کند و معنایابی و معناشناسی کند. در کجا، در کدام یک از متفکران بعد انقلاب چنین چیزی را سراغ دارید؟ وقعا سراغ نداریم. به قول حضرت امام درگذشت ایشان ضایعه بزرگی در عالم اسلام بود و ایشان متفکر بی نظیری بود. البته نباید کوشش های بزرگان را نفی کرد. من نمی خواهم تلاش برخی بزرگان را در پس از انقلاب نفی کنم ولی در این انقلاب اتفاقاتی رخ داد و مسائلی چون جنگ تحمیلی و برخی ماجراهای سیاسی و جریان تحجر و فشار خارجی و … پدید آمد و انقلاب را گرفتار مشکلاتی کرد که امیدواریم به تدریج رفع گردد و باید به آینده امیدوار باشیم.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب