وقتی محتشم دوم شد!
به گزارش عطر حرم، محمدعلی سلطانی می گوید: محتشم کاشانی دشمنان فراوانی داشت به شکلی که در دربار شاه عباس به عنوان ملک الشعرا انتخاب نشد؛ در مسابقه مرثیه سرایی حسینی که گذاشتند، ضمیری اصفهانی را به عنوان نفر اول و محتشم را نفر دوم انتخاب کردند و به این ترتیب، ضمیری اصفهانی ملک الشعرای دربار شاه عباس شد.
به گزارش عطر حرم به نقل از ایسنا، نشست اخیر «کتاب معیار» موسسه اطلاعات به نقد و بررسی کتاب «طریقت صفویه و شرح ترکیب بند محتشم کاشانی» اختصاص داشت که با حضور محمدعلی سلطانی، نویسنده کتاب و تاریخ پژوه و قطب الدین صادقی، نویسنده، هنرپژوه و کارگردان تئاتر و با اجرای مسعود رضوی برگزار شد.
مسعود رضوی، دبیر جلسه با اشاره به اینکه نام کتاب امکان دارد جنبه ادبی و صوفیانه داشته باشد، اما کتاب فراتر از این حرف هاست، اظهار داشت: درباره ی کتاب «طریقت صفویه» حرف بسیار است؛ در شروع ماه محرم هستیم، ماهی که تاریخ، فرهنگ و زندگی مردم، حتی قسمتی از اقتصاد ایران با فرهنگ عاشورا و عزاداری ها گره خورده است. آیین ها ما ریشه های مغفول و نهفته ای هم دارد، ریشه های تاریخی پیچیده که نه فقط کاویده نشده؛ بلکه در هاله ای از ابهام قرار دارد. دو نوع تفسیر از ماه محرم صورت گرفت؛ یکی تفسیری تاریخی و دیگری تفسیر رسمی که چندان مقبول واقع نشده است.
او با اشاره به اینکه کتاب «طریقت صفویه و شرح ترکیب بند محتشم کاشانی» نگاهی منتقدانه دارد، اظهار داشت: در این کتاب آقای سلطانی نقدی بر دیدگاه های شریعتی و استاد مطهری نوشته که نقدهای منصفانه و عالمانه ای است. درباره ی ترکیب بند محتشم نیز نکاتی گفته که مسبوق به سابقه نیست. ادیبان ما آن قدر درگیر خیام و حافظ و سعدی و فردوسی هستند که وقت نمی کنند به دوره های بعد برسند مخصوصاً آثاری چون ترکیب بند محتشم که در زندگی مردم تکرار شده، اثر دارد و در واقع یک جهان بینی جدید خلق کرده است.
عاشورا انحصاری شیعیان نیست
سپس محمدعلی سلطانی، مؤلف کتاب با بیان اینکه یک لطمه شناسی درست از واقعه عاشورا نداشتیم، اظهار داشت: ما معتقدیم که مسئله عاشورا مسئله انحصاری نبوده و نیست. عاشورا برای تمام جهان، آیینه ای است که آزادی و عدالت را پیگیری می کند و به دنبال آن است. بنابراین است که عاشورا فقط مراسم سوگواری حسینی در ایران و کشورهای اسلامی نیست؛ بلکه در کشورهای غیراسلامی نیز گروه هایی دلداده این حدیث هستند. عاشورا دنباله حقیقت نبوی است، چون پیامبر برای تمام جهانیان به پیامبری مبعوث شده، حرکات و سکنات ائمه نیز برای تمامی جهانیان است.
او اضافه کرد: ما نباید تصور نماییم در مکتب خاصی به نام شیعه امامیه، سوگواری حسینی شروع شده است بلکه نخستین مقتل حسینی توسط یکی از مفتیان حنفیه که اهل سنت بوده نوشته شده است. اگر به مراتب دیگر سوگواری ها نگاهی بیندازیم، خواهیم دید از قرن چهارم ما تاریخ شایان و پرعظمتی در این حوزه داشته ایم؛ روضه ای که در خانه علما برگزار می شده و سوگواری متینی هم بوده از کتاب «روضه الشهدا» بوده که مؤلف آن یعنی ملا محمدحسین واعظ کاشفی از مذهب حنفی و اهل سنت، در طریقت نقش بندی و از نزدیکان مولانا جامی بوده است.
او با تاکید بر این که سوگواری امام حسین مختص به یک نحله دینی نیست، اظهار نمود: قبل از شهادت حضرت سیدالشهدا و واقعه ای که یزید بعنوان واقعه ای سوگ عالمی به جهانیان عرضه نمود و لکه ننگی بر خاندانش گذاشت، جشن های مختلفی در بین مسلمان داشتیم که این واقعه نه فقط اعیاد را به سوگ تبدیل کرد؛ بلکه سرآغاز سال عربی را سرآغاز سوگناک کرد.
دوره صفویه را از دسترس خارج کرده اند!
سلطانی با بیان اینکه مسائلی که درباره ی دوره صفویه نوشته شده، علتی برای تألیف این کتاب بوده است، اظهار داشت: دوره صفویه را، به خاطر نکات ریزی که به لحاظ تاریخی و اجتماعی و فرهنگی داشته، از دسترس ما خارج کرده اند؛ حتی ادوارد براون که تاریخ ادبیات ما را می نویسد، تحت تأثیر جریانات داخل کشورمان نوشته، صفویه با ۲۵۰ سال حکومت، چیزی به اسم ادبیات ندارد. همین نکته ما را بیشتر وامی دارد تا کندوکاو نماییم که چرا نباید توجهی به فرهنگ و ادبیات دوره صفویه داشته باشیم.
او با بیان اینکه دوره صفویه یکی از منسجم ترین سازمان های اداری و فکری را داشته، اظهار داشت: ارتباط تنگاتنگی میان تمامی مشاغل اجتماعی با طریقه صفویه و بازار وجود داشته است. بازارهای ما در دوره صفویه، بازارهای هنری و تولیدگر بوده اند. در فتوت نامه ای که ملاحسین واعظ کاشفی نوشته از مشاغل زرگری، نقره کاری، مسگری، رویگری، آهنگری، بافندگی و انواع صنعت ها یاد شده که امروز نیازمند آن هستیم. در دوره صفوی همه این صنعت ها تحت تعلیم طریقت صفوی بودند و سوگواری حسینی نیز از درون این هنرها و از بازار سر درآورده است. در این دوره سوگواری حسینی تحت حمایت مادی دولت نبوده؛ اما تحت حمایت تشکیلات دولت صفویه بوده است.
این تاریخ پژوه در ادامه درباره ی تکایا و دلیلهای ایجاد آنها و چگونگی شکل گیری رسائل و مرجعیت توضیحاتی را ارائه کرد.
سلطانی در ادامه شمایی از شرایط ایران پس از صفویه ارائه کرد و درباره ی دلیل دورشدن اهل پژوهش و فرهنگ از دوره صفویه اظهار داشت: یکی از دلایلی که از ادبیات دوره صفویه دور شده ایم این است که خودمان را نشناسیم، مانند زمان هایی که شاهنامه فردوسی را از دسترس ایرانی ها خارج کرده و ایرانی ها توجهی به آن نمی کردند.
زمانیکه محتشم کاشانی در مرثیه سرایی دوم شد
او سپس محتشم کاشانی را شاعری مظلوم و نخبه خواند و اضافه کرد: آخرین شعری که از محتشم مانده، در زمان جلوس شاه عباس است: یعنی او زمان شاه عباس را نمی بیند. حکومت صفویه از زمان مرگ شاه اسماعیل اول تا جلوس شاه عباس بحرانی ترین و بدترین دوران را داشته و محتشم کاشانی نیز در این فاصله زمانی می زیسته است. محتشم کاشانی دشمنان فراوانی داشت بگونه ای که در دربار شاه عباس بعنوان ملک الشعرا انتخاب نشد؛ در مسابقه مرثیه سرایی حسینی که گذاشتند، ضمیری اصفهانی را بعنوان نفر اول و محتشم را نفر دوم انتخاب کردند و به این ترتیب، ضمیری اصفهانی ملک الشعرای درباره ی شاه عباس شد. مرحوم وحشی بافقی هم یکی دیگر از مخالفان محتشم بوده است. رشکی همدانی از شاگردان ضمیری اصفهانی، شعرهای سست می گفته و به نام محتشم پخش می کرده است. از کرامات محتشم این گونه بیان می کنند که پس از مدتی رشکی همدانی فوت می کند و حتی مقصود کاشانی که محتشم کاشانی را هجو کرده، پس از چند روز فوت می کند.
ورشکستگی محتشم کاشانی
او در انتها اظهار داشت: یکی از مسائلی که کمتر در تاریخ به آن اشاره می شود این است که ما فقط حالا تحریم نشده ایم؛ بلکه در دوره امپراتوری عثمانی هم تحریم شده ایم؛ عثمانی اجازه نمی داد ابریشم ایران به اروپا صادر شود و تمام نساجی های ایران به ورشکستگی رسیدند و یکی از ورشکستگی ها برای محتشم بود. شغل محتشم نساجی و بازرگانی پارچه بود. او ۲۰ سال آخر عمرش را زمین گیر شده بود و یکی از شاعران می نویسد که امروز محتشم واجب الزکات است. چنین فرد بزرگی که از بزرگان بوده، نمی توانست دست گدایی دراز کند و اگر کمک دختر شاه طهماسب نبود که فرمان ملک الشعرا بنویسد به آن نان و نوا نمی رسید و اکثرا با هدیه پادشاهان هند زندگی می کرد. افکار محتشم از افکار منشعب از شاخه صفویه بوده و بنابراین شعرهای محتشم ۲۰۰ سال و تا دوره زندیه مهجور ماند. اگر در دوره زندیه، صباحی بیگدلی اشعار او را کشف نمی کرد، ما اشعار محتشم را نمی شناختیم.
کتاب ارزشمندی است اما...
قطب الدین صادقی، منتقد، کتاب «طریقت شیعه و شرح ترکیب بند محتشم کاشانی» را کتاب ارزشمندی خواند که به علت متدولوژی و ساختار به هم پیوسته با بخش دوم تحلیل ترکیب بند پیوند معنایی دارد.
او اضافه کرد: نویسنده درباره ی صوفیه و آمدن دولت صفوی می گوید و بعد شعر را طرح می کند که پیوستگی معنایی دارد. ارزش دوم کتاب کتاب شناسی غنی و پروپیمانش است که کتابشناسی اش از چارچوب تصوف و تاریخ فراتر است. ارزش سوم کتاب نیز روش پژوهی درست است که روش او کتابخانه، تحلیلی و جدلی است. او با دوری از مکررات فرهنگی و دیدن مسائل از زاویه دیگر، با گردن کلفتی با آرای صاحب نظرانی چون شریعتی و مطهری درمی افتد، آین موضوع از خاصیت های پژوهشی است که جنبه ایجابی نداشته و حتی جنبه سلبی دارد. نکته پرارزش سوم کتاب زبان آن است؛ نثری پخته و پدرومادردار است با انشای تمیز و ظرفیت و معنایی شایسته.
او سپس کتاب را از منظر زبان شناسی نقد کرد و اظهار داشت: خرد حکم می کند در پژوهش همه چیز شفاف باشد. ما حق نداریم که تغزلی داشته باشیم. اما آقای سلطانی به علت ارادت قلبی و اخلاص ایمان از زبان پژوهش عدول کرده و زبان تغزلی و احساسی افراطی را بعنوان زبان پژوهش به کار برده که به نظرم جانب داری او را فریاد می زند درحالی که ما در پژوهش حق نداریم جانب داری را فریاد بزنیم نه در لحن، نه پیش برد حرف هایمان و باید نتیجه را به سمع و نظر خوانندگان برسانیم.
صادقی اضافه کرد: هدفی که سلطانی در این کتاب دارد، اهتمام در یافتن ریشه های آشتی از گذشته و از بزرگان درگذشته است به مرکزیت اصفهان و بخارا که مرکز تشیع و تسنن هستند. او تلاش می کند بین دو مرکزیت آشتی ایجاد نماید. این تحقیق و پژوهش تفاهم را بین اصفهان و بخارا، و تشیع و تسنن را از منظر عرفان و تصوف پیگیری می کند که درست و آسان تر است تا دیگر دیدگاه های عقیدتی و سیاسی.
روضةالشهدا، منشور اتحاد تشیع و تسنن
او افزود: نگاه آقای سلطانی به روضةالشهدا، بعنوان منشور اتحاد تشیع و تسنن است؛ آن هم در دوره ای که عصر تسلط قدرت سیاسی مذهب تشیع است، در کنار رواج اهل تسنن بیشتر ایران. زمانیکه شاه عباس پایتخت را از قزوین به اصفهان برد، کوچه به کوچه جنگ شیعه و سنی بود. تمام اصفهان سنی بودند. در چنین فضایی این شعر و شاعر جا می افتد. سلطانی به صراحت می گوید که «روضةالشهدا» در مرز تشیع و تسنن اندیشیدن قرار دارد و بعنوان شیوه های طریقت تصوف و نقش بندی است؛ نه تشیع تمام است و نه تسنن محض. به درستی در این کتاب اشاره می شود که تسنن ایران به علت ادب، عرفان و اخلاق دیرین هزاران ساله این سرزمین از مدت ها قبل اسلام، تسنن متفاوت با اهل سنت کشورهای عربی است که رنگ و بوی اموی دارد. بطورمثال داعش را ببینید. تاکید بر این نکته از نکات پرارزش رساله است.
صادقی در ادامه کتاب را از منظر پژوهش بررسی کرد و با خواندن قسمتی از جعفر شهیدی، اظهار داشت: دکتر سلطانی مدلول طریقه صفویه و شرح ترکیب بند محتشم را از زاویه ای دیده که نکته اصلی کتاب است، منظر ایشان ایمانی است، اثبات ایمان و بطورکامل ایجابی است، در جدل با قشری گری و حفظ و ادامه ارزش های درست آن. او جمله ای گفته که قابل نقد است «به جوانب منفی و مثبت صفویه کاری ندارم» اما در پژوهش نمی توانیم فقط به منظر ایمانی بسنده کنیم؛ برای اینکه ایمان وابسته به شرایط خاص است که یکی از آنها بعد تاریخی است.
جاهای خالی کتاب...
قطب الدین صادقی با بیان اینکه بدون تاریخ چیزی را نمی فهمد، توضیح داد: قداست رویداد عاشورا و حکم تقدیر ازلی ابدی خداوند سر جایش محفوظ است؛ ولی باید گفت در شکل گرفتن سیاست و اعتقاد صفویه نمی شود بعد سیاسی و تاریخ و باور مسیحی شاه اسماعیل را نادیده گرفت. نمی توان به جدل عثمانی و اروپا اشاره نکرد. انگلیسی ها دیپلماسی فعالی در ایران داشتند و در آن زمان جبهه دیگری در شرق عثمانی ایجاد کردند تا عثمانی را سرگرم و تضعیف کنند؛ این ها نکاتی نیست از که نظر تاریخی بخواهید فراموش کنید.
او تصریح کرد: اگر در ۲۳۵ سال حکومت صفوی کتاب شعر درجه اولی چاپ نشده، به این علت است که شاعران به هند فراری شدند.
وی در ادامه درباره ی تمرکز سیاسی بیش از اندازه که همه چیز را آغشته به خرافات کرد گفت و از مواردی نام برد که بگفته او، کینه و نفرت به اهل سنت بود و توسط حکومت صفویه ایجاد و تقویت می شد.
قمه زنی از کجا می آید؟
صادقی یکی از جاهای خالی کتاب را بعد مردم شناسی عنوان نمود و درباره ی قمه زنی اظهار داشت: آیینی مغولی است؛ نه عربی است و نه ایرانی؛ در بین اقوام مغول اگر فرمانده ای لطمه می دید، سربازان به خود لطمه می زدند تا با جاری شدن خون درد پادشاه را کم کنند. این رسمی مغولی است و در بین ترک ها رواج بیشتری دارد.
ترمه نماد چیست؟
صادقی جای خالی دیگر کتاب را بعد نمادشناسی آن خواند و اظهار داشت: ۴۰ مفهومی بطورکامل ایرانی است و ربطی به اسلام و تشیع ندارد و به عصر کشاورزی برمی گردد؛ برای اینکه دانه پس از ۴۰ روز به رشد و شکوفایی می رسد و ۴۰ در واقع تولدی دیگر است. صلیب فقط مسیحی نیست. بطورمثال علم هایی که هست و علامت پارچه هایی آویزان می کنند که همه از ترمه هستند. معنای واژه ترمه در زبان فارسی پاک شده؛ اما در زبان کردی هست آن هم به معنای جسد است. ترمه پارچه ای است که برای جسد به کار می برند که نشانش سرو سرافکنده است. سرو نشان زندگی جاوید است و سرو سرافکنده نشان مرگ است. به تعداد شهدای کربلا به علم پارچه آویزان کرده و بلند می کنند. این علم سنگین است، به عمد هم سنگین است؛ برای اینکه تعهد سنگینی در مقابل شهدا است. بلندکردن علم از افقی به عمودی هم نشانی دارد که مرده ها را زنده می نماییم. سنگینی علم به خاطر تعهد سنگین است. تعهد در مقابل شهدا تعهد سبکی نیست.
صادقی در انتها تاکید کرد: سود کتاب این است که چیزهای بسیاری به خواننده می آموزد. شما با ابعاد فاجعه کربلا با زبان دیگر و از ریشه آشنا می شوید نه به شکل خرافی بلکه به شکل درست. کتاب روح آشتی دو گرایش تشیع و تسنن است که به علت روحیه تبعیض ضربه دیده است. سود کتاب این است که بر روح آشتی تاکید گذاشته است.
محمدعلی سلطانی هم در بخش بعدی سخنان خود خاطرنشان کرد: ادبیات دوره صفویه و آن چه اشاره به سبک هندی پس از مرگ محتشم کاشانی دارد ارتباط زیادی به او ندارد.
وی در ادامه درباره ی مکتب وقوع و طریقه نقش بندی توضیحاتی داد.
منبع: atreharam.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب