روایت یک قرن عزاداری از آیین سقایی تا روضه های خانگی در همدان
عطر حرم: همزمان با محرم، آیین های کهن سقایی و روضه های خانگی در همدان که یادگار یک قرن عزاداری و هویت مذهبی است، این شهر را زنده می کند.
خبرگزاری مهر، گروه استان ها: اسناد تاریخی و روایت صاحب نظران، نشان داده است مراسم سوگواری برای سیدالشهدا (ع) در همدان، ریشه هایی عمیق در فرهنگ و زیست مردم داشته و بازهم پویا مانده است. از هیات های سقایی با پیشینه ثبت شده بالاتر از نیم قرن، تا روضه های خانگی که قدمتی ۱۶۵ ساله دارند و نقش آفرینان شان، نسل به نسل این میراث را زنده نگه داشته اند؛ هرکدام روایتی از وفاداری، همبستگی و معنویت را در خود جای داده اند.
در این گزارش، به بازخوانی بخشی از تاریخچه سوگواری، شیوه های برگزاری هیات های سقایی و خاصیت های منحصربه فرد روضه های خانگی در همدان می پردازیم؛ مناسکی که نه تنها برگرفته از گذشته ای پر افتخار، بلکه امروز نیز جلوه ای از حیات مذهبی، همدلی و نقش آفرینی اجتماعی مردم این استان به شمار می آیند.
محمد صیفی کار، فعال گردشگری و مشاور مدیرکل میراث فرهنگی همدان گوشه هایی از این آیین ها را روایت و ظرفیت آنها را برای معرفی فرهنگ بومی و تقویت سرمایه اجتماعی همدان، تبیین می کند.
تاریخچه پر افتخار سوگواری سیدالشهدا (ع) در همدان
محمد صیفی کار در گفتگو با خبرنگار مهر به بررسی ریشه های تاریخی سوگواری سیدالشهدا (ع) و نقش آیین های مذهبی همدان در قوام فرهنگی و اجتماعی این استان پرداخت و اظهار نمود: در ارتباط با سوگواری امام حسین (ع) و شهدای کربلا، اگر بخواهیم به ریشه های تاریخی این فرهنگ بی بدیل بپردازیم، شواهد تاریخی به روشنی نشان داده است که اولین مراسم عزاداری در روز ۱۱ محرم سال ۶۱ هجری، یعنی فردای واقعه عاشورا، توسط حضرت رباب، حضرت امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) در راه دمشق رقم خورد.
وی اضافه کرد: کاروان خاندان (ع) بمحض رسیدن به شام، بعد از تحمل آن همه رنج و غربت، سه روز فرصت یافت تا سوگواری کنند. در همین مجال بود که واقعیت های دردناک واقعه کربلا و مظلومیت خاندان عصمت و طهارت آشکار شد؛ حقایقی که پیش تر یا کتمان یا وارونه روایت شده بود.
صیفی کار تصریح کرد: افشاگری ها سبب شد که دل های خیلی از مردم شام متحول شده و وجدان عمومی جامعه نسبت به جنایات صورت گرفته مقابل خاندان (ع) بیدار شود. بعضی از حاضران در میدان جنگ یا از یاران عبیدالله و یزید بودند و در اجرای ظلم نقش داشتند؛ برخی نیز مقلدان یا تماشاگران خاموش آن روزگار بودند.
فعال تاریخ شناسی همدان اظهار داشت: این سوگواری آزادانه چندان دوام نیاورد و بعد از آن، حاکمان وقت بخصوص یزید ملعون باردیگر با شدت جلوی این حرکت های مردمی را گرفتند؛ چونکه به وضوح متوجه شدند استمرار سوگواری ها، مشروعیت تاریخی و سیاسی حکومتشان را تهدید کرده و آستانه فروپاشی قدرتشان را نزدیک تر می کند.
وی افزود: در تاریخ ایران نیز جریان سوگواری سیدالشهدا (ع) و خاندان (ع) فراز و فرودهای گوناگونی داشته است. دوران صفویه، نقطه عطف بزرگی در پررنگ شدن آیین های محرم و سوگواری به حساب می آید، چونکه با رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، امکان و فضا برای برگزاری آزادانه تر این آیین های مذهبی نسبت به سده های پیش، فراهم گردید.
مشاور مدیرکل میراث فرهنگی استان همدان خاطرنشان کرد: هر چند قبل تر نیز مردم به شکل محدود و پنهانی سوگواری می کردند اما از زمان صفویه، این مراسم شکلی علنی، گسترده و فراگیر به خود گرفت. البته در دوره های بعد، مخصوصاً دوران امویان و عباسیان و سپس در سده های معاصر، حاکمان مختلف بنا بر مصالح قدرت و سیاست، محدودیت هایی برای عزاداران وضع کردند و موانعی جدی بر سر راه مردم و دلدادگان خاندان (ع) پدید آمد. حتی در عصر قاجار با وجود آنکه حوزه مناسک دینی و آیین های مذهبی گسترش قابل ملاحظه ای یافت، اما در دوره حکومت رضاخان پهلوی مجدداً ابتدا با شعار پشتیبانی از آیین ها جلو آمدند، ولی به مرور زمان تمهیدات سختگیرانه ای در پیش گرفتند.
وی اظهار داشت: محدودیت سوگواری در خیابان ها، جلوگیری از برگزاری مراسم در مساجد و تکیه ها و حتی منع سوگواری در خانه ها همچون این اقدامات بود. علاوه بر اینها، رضاخان با اجرای سیاستهای نظیر کشف حجاب نشان داد که اساساً حاکمیت وی با دیانت و شعائر شیعی سازگاری عمیقی نداشت؛ هرچند در شروع کار، ظاهر مذهبی خودرا حفظ می کرد. این محدودیت ها در سرتاسر ایران، بسته به شرایط تاریخی هر منطقه، نمود پیدا کرد. استان همدان نیز، مثل سایر نقاط، از این قاعده مستثنی نبود.
هیئت های سقایی و روضه های خانگی سند هویت مذهبی مردم همدان هستند
صیفی کار در ادامه ضمن اشاره به آیین دیرپای سقایی در همدان اظهار داشت: در حوزه هیات های سقایی، اسناد مستند و زنده ای نشان داده است که بالاتر از ۵۴ سال است که این آیین در همدان بطور پیوسته و منظم برقرار بوده است. سقایی، آئینی بی ادعا و خالصانه است؛ هیات های سقایی همدان سال هاست که بدون جنجال و در نهایت خضوع و وقار، مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) را برپا می کنند.
کارشناس گردشگری و میراث فرهنگی استان همدان افزود: علاوه بر آن، در حوزه روضه های خانگی نیز شواهد بهادار ای وجود دارد. بطور مثال سندی موجود است که نشان داده است خانواده همایونی در همدان، ۱۶۵ سال پیش یکی از اولین روضه های خانگی را برپا کرده اند. غلامحسین کاتب همایونی که خوشنویس نام آشنای همدان بود، برای نوشتن به دربار ناصرالدین شاه دعوت شد و همانجا موفق شد روضه ای را بنیان نهد که تأثیرات قابل ملاحظه ای برجای گذاشت.
وی اضافه کرد: موفقیت این روضه ها تا تهران امتداد یافت و به ساخت تکیه دولت مهم ترین و مرتفع ترین بنای سوگواری آن روزگار پایتخت انجامید. تکیه دولت که در سه طبقه ساخته شده بود و چادرهای حیاط آن با نقش های شیر و خورشید و صحنه های نبرد عاشورا مزین شده بود، فرصتی بی نظیر برای نمایش تعزیه و سوگواری به شمار می رفت. متاسفانه بعدها با سیاست رضاخان ویران شد، هرچند علت دقیق و جزییات تخریب آن هیچ وقت به روشنی در اسناد ثبت نشد.
این کارشناس میراث فرهنگی افزود: در خود همدان، هیات سقایی جایگاه ویژه ای میان مردم دارد. این هیات ها با ساختار و لباس هایی بطورکامل شاخص و سمبلیک، هر ساله در روزهای محرم با حفظ اخلاص و سادگی به سوگواری می پردازند. اعضاء هیات سقایی عموماً لباس های ساده و مشکی به تن دارند؛ لباسی یکدست از سرشانه تا زانو، با دکمه و جیب هایی که یا بر کمر یا بر سینه دوخته شده است.
مشاور مدیرکل میراث فرهنگی استان همدان تصریح کرد: تنها تزئینات، شال مشکی یا سبزرنگِ سادات و چارقد ساده است که روی سر می گذارند تا حتی زیبایی و آرایش مو مشخص نشود؛ این انتخاب ها، بازتاب بصری حزن و خضوع عزاداران است. پرچم اصلی این هیات ها همیشه سه گوش، بطورکامل مشکی و ساده است؛ هیچ نشانی از رنگ های دیگر، مگر شاید شال سبز سادات، در سقایی های همدان دیده نمی گردد. یکی دیگر از علائم سقایی، حرکت عزاداران به شکل پاپتی و بدون کفش است؛ حرکتی نمادین برای نشان دادن تواضع و همدلی با خاندان (ع) در سختی کربلا.
وی اضافه کرد: سقایی ها معمولا با حداقل تزئینات و کمترین استفاده از لوازم جانبی نظیر بلندگو یا چراغ حتی در شب های سوگواری راه می افتند. مراسم آنها فاقد سر و صدای اضافی است؛ شیوه حرکت و نظم صف ها نیز منحصر به فرد است: در شروع صف یک پرچم بزرگ شناسایی قرار می گیرد و در ادامه دسته دوم و سوم با جداکننده هایی متشکل از دو پرچم سه گوش حرکت می کنند. اگر تعداد اعضا زیاد باشد، صفوف موازی با ذکرهای هر دسته به شکل جداگانه شکل می گیرد.
صیفی کار اضافه کرد: برخی سال ها تا چهار صف موازی تشکیل می شود و همزمان ذکرها اجرا می شود که تمرین آنها یک شب قبل تر انجام می گیرد. حضور سقاها فقط به ایام محرم محدود نمی شود؛ خیلی از آنان در باقی ایام سال نیز با انجام امور خیریه، حضور در مراسم مذهبی، سرزدن به دیگران و کمک به نیازمندان، تقویت همدلی و وجدان اجتماعی را پیشه خود می سازند.
روضه های خانگی؛ پایگاه همدلی، نیکوکاری و انتقال فرهنگ
صیفی کار ضمن اشاره به نقش روضه های خانگی همدان بیان نمود: روضه های خانگی در همدان علاوه بر پشتوانه تاریخی، حال نیز جایگاه ممتاز خودرا حفظ نموده اند. بااینکه در گذشته این روضه ها بیشتر به زنان اختصاص داشت اما امروز در خیلی از خانه های مذهبی و ولایی، روضه و هیات های سوگواری خانگی با حضور مردان و جوانان نیز برگزار می گردد.
وی اضافه کرد: برنامه ها هم تقویمی هستند، مثل شب اول ماه قمری، یا در ایام خاص هفته (دوشنبه، چهارشنبه و…)، هم متناسب با مناسبت های مذهبی سالانه یا زمانیکه خانواده ای نیازی یا نذری داشته باشد. جالب آنکه این مجالس فقط محل سوگواری نیستند، بلکه پایگاهی برای همبستگی اجتماعی، امور نیکوکاری و رفع مشکلات مردم شده اند.
صیفی کار افزود: خاندان همایونی هنوز هم نسل به نسل این سنت را حفظ نموده اند و دختران و نوادگان این خانواده بزرگ، بازهم مراسم روضه را زنده نگه داشته و در کنار سوگواری، خدمات اجتماعی همچون اطعام، کمک به مستمندان و حمایت های معنوی را نیز پیش می برند. در واقع، مجالس روضه خانگی مجموعه ای از فضائل اجتماعی و دینی و یک نهاد مردمی کامل هستند که با تاکید بر آموزه های خاندان (ع)، حلقه مؤثری برای پیوند مردم و گره گشایی از مشکلات شان به شمار می روند.
وی با ذکر نمونه های تاریخی بیشتر اضافه کرد: در ساختار هیات ها، از گذشته نه چندان دور، روابط فرامنطقه ای هم مشهود است. هیات هایی از شهرهای اهواز، خرمشهر، آبادان یا حتی مشهد و تهران، در مناسبت های خاص به همدان می آمدند یا بالعکس، هیات های همدانی نیز به شهرهای دیگر سفر می کردند و این ارتباطات موجب همگرایی و تقویت روحیه جمعی میان شیعیان ایران می شد.
این کارشناس تاریخ مذهبی همدان بیان نمود: مسیر حرکت هیات ها هم جالب توجه است: ابتدا پرچم های بلندی با نقش و شعارهای مذهبی حرکت می کنند تا هویت هیات از دور شناخته شود، سپس روحانیون و بزرگان، بعد دسته سقاها، سپس هیات سینه زنی و در پایان دسته، حجله حضرت علی اکبر (ع)، گهواره حضرت علی اصغر (ع)، خیمه گاه و سایر نمادهای تعزیه. در نهایت، سنج، طبل، دمام و دیگر ابزار موسیقی وارد کار می شود؛ بااینکه نوع و شدت این ابزار در هر هیات بر مبنای سنت و سلیقه آن منطقه مدیریت می شود. این تنوع و ترکیب عناصر سنتی و دینی، جریان محرم و عزاداری را با هویت فرهنگی و تاریخی ایران اسلامی گره زده است.
صیفی کار تصریح کرد: این آیین ها نه تنها ارمغان آور حس معنویت و همبستگی اند، بلکه از نظر فرهنگی و حتی گردشگری، ظرفیتهای شگرفی برای معرفی هویت بومی و میراث معنوی همدان به توریستهای داخلی و خارجی دارند. امروز استمرار و احیای اصالت های این آیین ها، عامل مهمی در صیانت از سرمایه اجتماعی و فرهنگی استان شده است.
وی اضافه کرد: ضمن اینکه حق بزرگی بر گردن تمام مردم دارند؛ چونکه هویت فرهنگی و اجتماعی شان را مدیون باورها و سنت هایی هستند که نسل به نسل در بطن خانواده ها، کوچه پس کوچه ها، مساجد و تکایا به یادگار مانده است.
هیئت های سقایی و روضه های خانگی بزرگ ترین سرمایه اجتماعی همدان محسوب می شوند و هر چه برای حفظ و معرفی آنها تلاش نماییم، باز هم ناچیز خواهد بود.
وی در انتها اظهار داشت: آن چه از منظر محققان و فعالان میراث فرهنگی اهمیت دارد، انتقال و روایت صحیح این تاریخ، ثبت اسناد و تقویت جنبه های فرهنگی و اجتماعی سوگواری های محلی است تا نسل آینده هم با ریشه های هویت خود بالاتر از پیش آشنا گردند.
در پایان شایان ذکر است، سوگواری های ماه محرم در همدان، با هیات های سقایی ساده و بی ادعا، پرچم های سیاه و سینه خانه های خانگی، نه فقط پاسداشت واقعه عاشورا، بلکه بخشی از هویت معنوی و تاریخی این شهر به شمار می آید؛ میراثی که نسل های پی درپی آنرا حفظ نموده اند و امروز، بازهم پیام همدلی و ایثار را در دل جامعه زنده نگه می دارد.
فرهنگ روضه خوانی خانوادگی و سقایی، از تکیه دولت تهران تا کوچک ترین خانه های بافت قدیم همدان، شاهد انتقال ارزش ها و یادآور مقاومت در مقابل فراموشی است؛ مراسم هایی که نه تنها بر سفره سوگواری که بر سرنوشت اجتماعی و وحدت مردم این دیار تاثیر گذار بوده اند.
بی شک حراست و احیای این سنت های فرهنگی و مذهبی، وظیفه ای جمعی برای نسل امروز است؛ میراثی که می تواند سرمایه ای برای معرفی گسترده تر فرهنگ بومی همدان و پیوند هرچه عمیق تر میان تاریخ، ایمان و هویت ایرانی اسلامی این سرزمین باشد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان عطرحرم در مورد این مطلب