گشتی در گذر تاریخی قم
به گزارش عطر حرم، بمناسبت گام نهادن در خانه و مدرسه مرحوم آقا، معروف به آیة الله سید صادق مجتهد قمی، بزرگ خاندان روحانی قم
قم از زمره شهرهای تاریخی ایران است که این اقبال را داشته که دارای تاریخ از قرون اولیه اسلامی باشد.(کتاب قم نگاشته شده در ۳۸۷ق به عربی) این سنت در دوره صفوی با نگارش «خلاصه البلدان» ادامه یافته است. در دوران قاجار و بطور دقیق تر ناصرالدین شاه این سنت به شکوفایی رسید. خصوصاً اینکه اعتماد السلطنه وزیر انطباعات(تقریبا مقامی همچون وزیر ارشاد و فرهنگ اسلامی) از فضلای محلی ایران خواسته بود که رساله هایی درباره ی شهرشان برای مرآت البلدان(دانشنامه کشوری) بنویسند.
در گذشته شهرها به شدت کوچه محور بودند و به رغم وسعت کم هر محله، با کوچه خاص خود معروف بود و مردم آن منطقه هم خودرا با نام کوچه خاص می شناختند و به دیگران معرفی می کردند. اما امروز با گسترش شهرنشینی و توسعه شهرها، این هویت های کوچک هم توسعه یافت و جای خودرا به محلات و بلوارها و مناطق داد.
در زمان صفویه شهر قم از نظر شهرنشینی رو به گسترش رفته و در زمان فتحعلی شاه مجدداً آبادی و توسعه قم شروع گردید، تا اواخر قارجاریه شهر قم از ده محله بزرگ به نامهای محله آستانه، محله عشقعلی، محله الوندیه، محله چهارمردان، محله سیدان، محله سنگ بند، محله موسویان، محله مسجد جامع، محله باغ پنیه و محله اسحاقیه و هم محلًه چهل اختران تشکیل می شد. این محله ها خود به چند محله فرعی تر تقسیم می گردند. و سر انجام امروزه این شهر مذهبی که سابقه طولانی شهر نشینی را در تاریخ فلات مرکزی ایران بر دوش دارد، می رود تا به یک شهر قدرتمند مذهبی و سیاسی تبدیل گردد.
مرحوم آیة الله سید محمود روحانی تولیت و پیشنماز مدرسه "مرحوم آقا " حاج سید صادق مجتهد قمی
گذرهای تاریخی قم، یا «سَواتی»ها
و یا به عبارت و ریشه عربی و اصلی آن " ساباط " اینگونه تعریف شده است: «در کوچه های قدیم بخشی از کوچه که روی آن پوشیده بود و بطور معمول اتاقی روی آن ساخته بودند. این کلمه از کلمه «ساباط» عربی گرفته شده است.»
ساباط هم این معانی را دارد: « دالان، راهرو پوشیده، سقفی که در زیر آن معبر ورود به خانه و سرای باشد.»
ممکنست این کلمه با ورود عرب های اشعری یمنی تبار به قم در این شهر متداول شده باشد و سپس در گذر زمان به سواتی(منسوب به ساباط) متحول شده باشد. چه این واژه در کتاب قم هم به صورت اصلی – و گویا به معنای سایبانی که برروی چوب با درخت مو ایجاد می شود – وجود دارد. هرچند اصل سازه می تواند ایرانی باشد و تنها نام آن ریشه عربی داشته باشد. این واژه دیگر میان مردم قم متداول نبوده و جزو کلمات فراموش شده بشمار می آید.
گذرها یکی از شاخصه های شهر ایرانی خصوصاً در مناطق کویری و گرمسیری بوده است. گذرهای تک مغازه ای هم وجود داشت. از نمونه گذر تک مغازه ای گذری بود که در محله «کوچه نوِ» باغ پنبه وجود داشت
این گذر بعدها تخریب شد.
مغازه هایی که در زیر گذر وجود داشت بیشتر بقالی یا عطاری بود. در گذرهای چند مغازه ای، نانوایی، قصابی، سبزی فروشی، میوه فروشی، قهوه خانه، حمام، حلوایی و دیگر مغازه ها حتی مسجد و تکیه هم وجود داشت. اما غلبه با مغازه هایی بود که اشاره کردم. طاق این گذرها بصورت گنبدی یا آن چه قمی های قدیمی می گویند «چشمه ای» بود. اگر گذر طولانی بود طاق میانی بزرگ تر و بلندتر بود. اما در گذرهای کوچک، طاق ها اندازه یکسان داشت. گذرها در تابستانِ گرم و خشن، هوای فوق العاده مطبوعی داشت. جریان باد گرم در راه به هوای خنک تبدیل می شد. همینطور در فصل های سرما گذرها از بارندگی باران و برف مصون و پناهی برای مردم محل و خریداران، از گزند برف و باران و سرما هم بودند.
ازجایگاه و نظر اجتماعی گذر محلی برای اجتماع محلی و آگاه شدن مردم محل از احوال یکدیگر هم بود. همینطور پاتوقی برای بزرگ یا پهلوان یا ریش سفید و …. هم بود. گذرها محل تفریح و درد دل کردن و حل اختلاف و معامله و همکاری برای جشن ها و سوگواری های دینی و معمولی هم بشمار می آمد. گذرها نقش پر رنگی در «هویت بخشیِ» ساکنان محل و طبعا پیشگیری از خیلی از مفاسد و جرایم – و آن چه امروز ناهنجاری های اجتماعی می گوییم- داشت. چون برعکس مثلاً قهوه خانه که این خصوصیات را هم داشت، جمع شدن در زیر گذر لزوما هزینه ای مالی برای کسی ایجاد نمی کرد.
با تاسف فراوان این سازه های پُرارزش در چند دهه اخیر در سرتاسر ایران همچون قم با بی مهری گسترده و حتی با خشونت غیر موجهی روبه رو شده است. به نظر نگارنده گذر از سازه های «دوران گذشته» بشمار نمی آید! در حالی که این سازه ها را باید از ارزش های بی نظیر و بی بدیل معماری ایرانی به شمار آورد. بر این دیدگاهم که این سازه باید در معماری امروز حتی در مناطق غیر تاریخی شهرهای ایران همچون قسمت های نوساز قم تعریف مجدد و اجرا شود. به این شیوه که با تعریف و تقسیم تمام شهر حتی در بخش های رو به گسترش به واحد «محله»(طبق تقسیم بندی درست تاریخی) در هر محلی گذری با خصوصیات تاریخی آن اجرا گردد. جز آن گذرهای تاریخی و قدیمی هم باید بازسازی شود. تعبیر نگارنده از گذر «سازه‌ی همیشه مانا» است، و باید در فرهنگ شهر نشینی نوین ایرانی بعنوان میراث زیبای هنری پیشینیان ما، باردیگر سازی شود.
گذرها هرکدام نامی داشتند. پاره ای هم بی نام بودند. نحوه نامگذاری متفاوت بوده است. نام تعدادی اقتباس شده از سازنده‌ی آنها بود. برروی شماری از آنها نام محلی که گذر در آن قرار داشت، می نهادند. پاره ای هم نام بزرگ یا پهلوان یا روحانی محل برخود داشت. تعدادی نام امامزاده یا تَکیه/حسینیه یا مسجدِ محل یا نام صاحب مغازه زیر گذر( اگر تک مغازه ای بود) یا نام کاسب شاخص گذر را بر خود داشتند. در مورد علت نامگذاری گذرهای قم تاکنون تحقیقی صورت نگرفته است و اگر هم در زمان کنونی عزم بر پژوهش باشد، شاید به دلیل از میان رفتن منابع شفاهی آن(در گذشت کهن سالان) نتوان وجه تسمیه‌ی تمام آنها را به دست آورد. هرچند احتمال دارد دلیل نامگذاری بعضی از آنها ممکن باشد. در هر صورت باید با بررسی منابع تاریخی و اسناد موجود و رجوع به کهن سالان، علت نامگذاری گذرها را تا حد امکان به دست آورد.
مرحوم آیة الله العظمی سید محمد روحانی
گذر حاج حسین، گذر صادق، گذر گنجی، گذر دایی عابدین، گذر شاه حمزه، گذر شاهزاده ناصر، گذر قلعه، گذر خان، گذر جدًا، گذر حاج شعبانعلی، گذر شادقلی خان، گذر باغ پنبه، ….. یادگار کهن این ساباط ها و یا « سازه های مانای شهر تاریخی و کهن قم » بشمار می آیند.
نام «گذر قلعه» در قم احیانا به علت وجود یا نزدیکی به قلعه ای تاریخی در این منطقه به این نام شناخته شده است. در بافت تاریخی قم، خصوصاً در محله چهارمردان، گذر قلعه قرار دارد که به خانه تاریخی حاج علی خان زند دسترسی دارد. این خانه متعلق به دوره قاجار است و در سال ۱۳۷۹ در لیست آثار ملی ایران ثبت شده است.
باآنکه اطلاعات دقیقی درباره ی وجود قلعه ای در این منطقه در دسترس نیست، ممکنست نام «گذر قلعه» به علت نزدیکی به این خانه تاریخی یا خصوصیت های خاص این منطقه انتخاب شده باشد.
روز پنجشنبه ۱۵ مهرماه ۱۴۰۴ شمسی پگاهان برای عتبه بوسی بانویی بزرگ و از نسل پاک رسول الله صلًی الله ضد و آله، دخت امام و خواهر معصوم و عمًه والا تبار نهمین امام علیهم السلام، حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، بهمراه
حجة الاسلام و المسلمین حاج شیخ مصطفی مرسلی روحانی خدمتگزار و مردمی که دست و زبان و سلولهای پیکر خود را در راه خدمت به مردم و نیازمندان و تشویق خدمتگزاران سلامت و مساجد و حسینیه ها بهره گرفته است و هم تعدادی دیگر از شخصیت های خدوم دینی و اجتماعی، گام به عشً خاندان علیهم السلام نهاده و بعد از زیارت و بهره از معنویات این بزرگ بانو که طبق روایات علیرغم این معصومه والا مقام، دری از درهای بهشت از قم گشوده می شود، رو به طرف میعادگاه هایی که برون رفت آن خدمت به زوار حضرت أباعبد الله ضد السلام، و هم بیماران و درمندان متعدد از اوتیسم گرفته تا دهها بیماری های دیگر نیازمندان، در استان قم و جز این های آن، جلسات و هم اندیشی هایی را انجام دادیم.
ظهر گاهان بعد از انجام فرائض و دمی استراحت، در معیت دوست برادر ارجمند و فاضل حاج سید محمد روحانی که از تبار خاندان والای روحانی، خاندانی که از ذریه
مشهور به «مرحوم آقا » بزرگ خاندان روحانی قم و نیای مرحوم آیة الله حاج سید صادق حسینی مجتهد قمی (متوفای ۱۳۳۸ ق ) بنیانگذار علمی این خاندان و از فحول امامیه، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و میرزای اول در نجف أشرف و سامراء و از اکابر مدرسین و مراجع حوزه علمیه قم دوران خود، "اواخر قاجار" که مدرسه و مسجد کهن و زیبا و بزرگی در محلًه سلطان محمد شریف قم که حالا به «گذر قلعه» شهرت دارد، روی نهادیم.
از آنجائیکه افتخار دامادی مرحوم آیة الله العظمی حاج سید محمد روحانی را داشته و بدان افتخار می ورزم، بهمراه حجج اسلام مرسلی، انصاری، سیبویه، یزدانی، سید محمد هادی روحانی، و دیگر اعزًه برای اولین بار به طرف این منطقه و اصطلاحا "گذر" حرکت نمودیم تا که به خانه های کهن حاج میر آقا و یا به نقلی سید حمزه، که از تبار جبل عامل لبنان و از عمو زاده های تولیت حرم حضرت معصومه "ع" ( خاندان متولی باشی) بودند که ابتدا برای زیارت و سر انجام اقامت بهمراه خانواده خود از "کَرَکْ نوح " جبل عامل به قم آمدند ودر محلًه حضرت سلطان محمد شریف ساکن شدند و نسلی خدمتگذار و مبارک را از خود به جای نهاد که تاکنون برکات این خاندان بر حوزه های علمیه سایه سار است.
خانه هایی کهن و زیبا و با روح و سراسر معنویت که از در و دیوار و اتاق ها و آب انبارها و زیر زمینهای آن همچون منبعی از انرژی، فضا را در بر گرفته بود!
خانه هایی که نزدیک به شش نسل از بزرگان حوزه قم و نجف در آن دیده به جهان گشوده و بعد از سال ها خوشه چینی از اکابر علمای حوزه های نجف و سامراء و قم، سر انجام خود به پرتو افشانی علم و گسترانیدن سفره های علمی از فقه و اصول و هم اخلاق و گاه فلسفه، چراغ راه صدها ستاره فروزان دیگر دوران های خود شدند و علم آموختگان آنان، حالا هرکدام خود مشعلدار فقه و اصول حوزه های نجف أشرف و قم بشمار می آیند.
از میان خیابان ها و بلوارهای تازه ساز قم، گام به بافت کهن و قدیم قم، نهادیم ! از کوچه محله های باریک و گاه حلزونی آن عبور کردیم ! و تو گویی که با گام نهادن در این گذر، به حدود دو قرن پیش بازگشته ایم!
با مردم اصیل قم و سنت های زیبای احترام آنان به تازه واردان، خصوصاً سلام کردن آنها به رهگذران، و شنیدن لهجه های اصیل این دیار، یعنی قم پایدار و مقاوم در طول تاریخ بالاتر از 12 قرنی خود از دوران سکونت نیای پر افتخارمان، اشعریان یمن که با حضور خود در این سرزمین، اولین کوره و پایتخت شیعه در قرن دوم هجری را بنیان نهادند و از آن هنگام در مقابل ظلم و ستم حکومت عباسیان پایا و محکم ایستادند و در مخالفت با حاکم ظلم پیشه عباسیان، فریاد « أیًها القاضی بِقُم ! قد عَزَلناکَ فَقُمْ » را ندا داده و وی را از آن بیرون راندند! روبرو شدیم!
گام به خانه های نیای "مرحوم آقا "، حاج سید صادق مجتهد قمی ( ۱۲۵۵- ۱۳۳۸ ق)، سید حسین، میرزا زین العابدین، میرزا أسْد الله "برادر میرزا زین العابدین "، که سپس این خانه زیبا و کهن به بیرونی کوچک فرزند ایشان "مرحوم آقا" یعنی سید صادق مجتهد قمی تغییر پیدا کرد.
بعد از رحلت این بزرگ، این خانه سهم الارث مرحوم آیة الله میرزا محمود روحانی
قرار گرفت و ستارگان بزرگی همچون آیات سید محمد روحانی و برادرشان سید صادق روحانی و دکتر سید مهدی روحانی دیگر فرزند این خاندان و همشیره آنان، متعلًقه مرحوم آیة الله سید موسی مازندرانی از شاگردان مبرز مرحوم آیة الله سید أبو الحسن اصفهانی صاحب کتاب " " الدًرهم و الدًینار" که رساله ای فقهی ـ اقتصادیست و اهمیت آن در تعیین معیارهای شرعی پول و ارتباط آن با احکام عبادات و معاملات جلوه گر می شود، بشمار می آید.
سپس به خانه ای دیگر و گسترده تر از آن در روبروی خانه مرحوم آقا، که از آنِ مرحوم سید ابراهیم حسینی "سادات روحانی" گام نهادیم و زمانی درنگ کرده
و از فضای روحانی و زیبای آن بهره و انرژی دریافت نمودیم.
لحظاتی در این خانه ها درنگ کرده و سلولهای ذهن خودرا به سالها پیش
بازگرداندیم، و گوش های خودرا به برگرفتن از انرژی موجود در فضای جهان !
آن هم چنین فضایی که سرتاسر آن پژواک
صدای قرآن و ورق زدن کتاب ها و نجوای نمازهای شب و هزاران حرکت زیبای دیگر است، همه در گوشم طنین انداز بود!
در کنار این خانه ها و در ده قدمی آن مسجد و مدرسه مرحوم آیة الله سید صادق مجتهد قمی مشهور به روحانی قرار دارد که ساعتی را هم در این دو فضای زیبا، که با معماری هنرمندانه دوران قاجار و شبستان و ستون های راستای آن که نزدیک به دو قرن این سازه را به دوش کشیده و حتماً صدها سال دیگر پابرجا مانده و نوستارگان مشغول به تحصیل در آن، آینده درخشانی را برای خود و خدمت به مکتب خاندان علیهم السلام را خواهند ساخت.
چونکه مکانی و جایگاهی که " أُسًسَ علی التًقوی " بنا نهاده شده باشد ! تا جهان و خورشید فروزنده باشد ! آن هم تابناک و فروزنده خواهد ماند.
لحظاتی در این فضای نورانی مدرسه درنگ نموده و گام در فضای شبستان و محراب و هم مکانی که بنا بر شهرت تاریخ و شهادت کهنسالان محلًی، مکان مبارک حضور حضرت ولی عصر «عج» و دیدار با "مرحوم آقا " است را توفیق درک یافته
و سرانجام، سبک بار و سنگین گام ! در حالی دل یارای ترک این مکان را نداشت ! اما … این مسجد و مدرسه و خانه ها و گذر قلعه را ترک کرده و امید آن دارم که
با سویدای دل دو باره و بار باره باز در این مکانها گام نهم ! انشاء الله
* خادم افتخاری اعتاب مقدسه عراق و عضو فرهنگستان علوم پزشکی ایران
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان عطرحرم در مورد این مطلب