هزار و یك نكته هیأت -۳؛
شعر هیأت باید عامیانه باشد ولی در ورطه عوام زدگی نیافتد
به گزارش عطر حرم مهدی زنگنه شاعر آئینی یکی از معضلات اساسی در شعر دینی و هیات را فقدان فضای نقد دانست و اظهار داشت: شاعر دینی اجازه ندارد هر واژه ای را که در ادبیات روزمره مردم استفاده می شود، به این حوزه وارد کند.
خبرگزاری مهر، دین و آئین، فاطمه علی آبادی: یکی از راه های مقابله با لطمه ها و چالش های شعر آئینی و شعرهایی که در هیأت های مذهبی خوانده می شود، ایجاد فضای نقد و بررسی است، تا نقاط ضعف و قوت اشعار از نظر محتوا و شکل مشخص شود، البته در این فضا باید توجه داشت که نقد شعر هیأت راهی برای رسیدن به رشد و بالندگی در اشعار است، به همین دلیل بر آن شدیم تا در گفتگو با مهدی زنگنه شاعر آئینی کشور دلیل فقدان فضای نقد در شعرهای آئینی را واکاوی نماییم که مشروح آنرا در ادامه می خوانید:
*شعر آئینی چه تعریفی دارد و به چه شاخه هایی تقسیم می شود؟
انتخاب نام شعر آئینی برای اشعاری که درباره دوده عصمت و طهارت (ع) سروده می شود، انتخاب دقیقی به نظر نمی رسد؛ برای اینکه در ایران آئین های بسیاری وجود دارد که بسیاری از آنها ریشه در اعتقادات دینی و مذهبی ندارد. آیین هایی مانند نوروز یا چهارشنبه سوری، در فرهنگ عمومی مردم بسیار حائز اهمیت می باشد، بر این اساس در حوزه دین تعریف نمی گردد. بدین سبب بهتر است گرفتار ادا و اطوارهای روشنفکرمآبی نباشیم و از واژه دین نهراسیم؛ بسیار راحت بجای واژه شعر آئینی از شعر دینی استفاده نمائیم. البته شعر دینی از حیث محتوا و کاربرد، شاخه های گوناگونی دارد که شامل شعر توحیدی، شعر انقلابی، شعر اعتراض، شعر هیأت و غیره می شود.
شاعر وقتی وارد حوزه ای شود و بخواهد متناسب با آن حوزه شعر بسراید باید مختصات آن حوزه را بشناسد، به تفکرات و مبانی فکری آن حوزه آشنا باشد، بایدها و نبایدهای آنرا بداند و به احکام و قوانینش آشنا باشد. در حوزه شعر دینی نیز همین اتفاق رخ می دهد و شاعر وقتی می خواهد شعر دینی بسراید در وهله نخست باید مبانی فکری، اصول و اعتقادات صحیحی داشته باشد و با مطالعه و تحقیق این مبانی فکری را مستحکم کند و در مرحله بعد باید نسبت به ادبیات این حوزه شناخت کسب کرده و به عصمت واژگان آگاه باشد.
زمانی که شاعر می خواهد درباره معصومین (ع) شعری بسراید علاوه بر آنکه باید معصوم را بشناسد باید دوره های فکری امام شناسی را نیز طی کرده باشد تا بتواند در انتخاب واژگان، واژگان معصوم را برگزیند برای اینکه شاعر دینی اجازه ندارد هر واژه ای را که در ادبیات روزمره مردم استفاده می شود، به این حوزه وارد کند. هر کسی می خواهد به زیارت برود، ابتدا غسل می کند، وضو می گیرد و اذن دخول می خواند؛ ورود به حریم دوده (ع) آداب دارد. کار شاعر وارد کردن واژه ها به حریم ایشان است. پس واژه ناپاک اذن دخول ندارد. حتی واژه مکروه هم نباید به این حریم بیاید. به قول شاعر؛
باید مضامین را طهارت داد با اشک
هر واژه را غسل زیارت داد با اشک
*یکی از شاخه های شعر دینی، شعر هیأت است از خاصیت های شعر هیأت برای ما بگویید؟
یکی از شاخه های مهم اشعار دینی، شعر هیأت است که زیر مجموعه شعر دینی و هم شعر آئینی قرار می گیرد از این جهت محتوا، این شعر دینی و مذهبی است که در هیأت های مذهبی خوانده و ارائه می شود؛ برای این شعر هیأت های مذهبی در مجموعه شعر آئینی قرار می گیرد برای اینکه یکی از با اهمیت ترین آئین های مهم ایران در طول تاریخ شیعه، هیأت های مذهبی بوده است.
به جرأت می شود گفت یکی از سخت ترین شاخه های شعرهایی آئینی، شعر هیأت است چونکه شاعر در شعر هیأت در کتاب، کنگره ادبی، برنامه های تلویزیونی و فضای مجازی خلاصه نمی گردد بلکه شعر هیأت باید برای مردم و در هیئات خوانده شود. بر این اساس لازم است شاعران زیر ساخت های اعتقادی صحیحی داشته باشند. اینکه شعر هیأت عام پسند، اثرگذار و مورد توجه مردم قرار گیرد.
*مفاهیم اعتقادی در شعر هیأت باید با چه زبانی بیان شود؟
شاعر در ادبیات هیأت با مخاطب عام مواجه می باشد پس باید به شکلی شعر بسراید که مداح بالای منبر و چهارپایه که آن شعر را می خواند عموم مردم در هر سطحی که باشند آن مفاهیم را بفهمند و این یکی از سختی های ادبیات هیأت محسوب می شود. بدین سبب شاعر هیأت باید برای عام و عموم مردم شعر تولید نماید یا بصورت صحیح باید عامیانه سخن بگوید. اما عوامانه سخن نگوید. متأسفانه در خیلی از مواقع شاعر در ورطه عوام زدگی در می غلطد.
مرحوم آقای موحد که مدتی پیش دارفانی را وداع گفت شعر معروفی با مضمون همه جا کربلا همه جا نینوا سروده بود که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفت، زمانی که از ایشان دلیل موفق بودن این شعر را سوال کردم گفت دلیل این موفقیت ساده بودن کلام است؛ قطعه کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا روایت نیست بلکه یک جمله معروف عربی از یک شعر است که مرحوم موحد این جمله معروف را با ساده ترین کلام و با بهره گیری از چند واژه می سراید، شعری که از لحاظ زبان واژگانی ساده اما از نظر مفهوم بسیار عمیق و مناسب با اعتقادات فرهنگ شیعی است به شکلی که مردم عوام و خواص به آسانی می توانند شعر ایشان را بفهمند و با آن ارتباط برقرار کنند. این نوع شعر سرودن کار بسیار دشواری است که یک شاعر می تواند با زبان ساده مفاهیم عمیق اعتقادی را به مخاطب انتقال دهد.
زمانی که یک شاعر می خواهد درباره حضرت زهرا (س) و ائمه اطهار (ع) شعر بگوید باید بداند این بزرگان از نظر خلقت وجودی در اوج عصمت، حجب و حیا قرار دارند و در شعر باید واژگانی برای این بزرگان استفاده نماید که هم مردم بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند و هم حق عصمت حضرات ادا شده باشد و این کار بسیار دشواری است.
کاری که خیلی از شاعران معاصر انجام می دهند آنست که به سراغ ادبیات عامیانه می روند برای مثال از ضرب المثل ها و کنایه های روزمره برای سرودن اشعار استفاده می نمایند بدون اینکه توجه داشته باشند این کنایه و ضرب المثل در ادبیات عامیانه کجا استفاده می شود؟ یا این تکه کلام محصول چه نوع تفکری است؟ برای مثال در یکی از شعرهای معروف خطاب به امام حسین (ع) آمده «حواست هست؟» درست است که در این شعر استفاده از ادبیات عامیانه صحیح و جذاب است اما آیا کسی حق دارد به حضرت بگوید حواست هست! بطور قطع اجازه نداریم. البته زمانی که دراین زمینه به شاعر انتقاد شد، نقد را پذیرفت.
در یکی از شعرهای معروف خطاب به امام حسین (ع) آمده «حواست هست؟» درست است که در این شعر استفاده از ادبیات عامیانه صحیح و جذاب است اما آیا کسی حق دارد به حضرت بگوید حواست هست! بطور قطع اجازه نداریم. البته زمانی که دراین زمینه به شاعر انتقاد شد، نقد را پذیرفت
استفاده از ادبیات عامیانه کار بسیار جذابی است اما نباید به ورطه عوام زدگی بیفتد و شاعر هنگام سرودن شعر باید دقت کند که خواستگاه ضرب المثل و … کجا بوده و در چه مواقعی استفاده می شود چنانچه شاعر به این امر توجه نداشته باشد بطور قطع شعری که برای دوده می سراید ضعیف و اثر معکوس خواهد داشت و بجای آنکه در مدح دوده شعر بگوید دون شأن ایشان تولید شعر خواهد داشت.
همه مواردی که بیان شد هنگام نقد شعر مشخص می شود بدین سبب تا زمانی که بستری برای نقد شعر شاعران فراهم نشود این اتفاقات بسیار رخ می دهد می طلبد رسانه هایی چون خبرگزاری مهر زمینه ای برای برگزاری نشست نقد اشعار دینی فراهم آورد و شاعران، مداحان و نقادان در نهایت دوستی و دلسوزی کنار هم جمع شوند و تولیدات شعرهای آئینی را مورد نقد و بررسی قرار دهند بطور قطع چنین اقدامی در دراز مدت اثر مطلوبی بر شعرهای آئینی خواهد داشت.
*شعر هیأت با چه لطمه ها و چالش هایی روبرو است؟
یکی از معضلات امروز در شعر دینی این است که مبانی شعر هیأت تبیین نشده است. نظرات اساتید فن به نقد و بررسی گذاشته نشده و هنوز چارچوب های معینی برای این ژانر ادبی نداریم. بعنوان مثال آیا در شعر هیأت می توانیم از واژگان و تعابیر شعر عرفانی بطور مستقیم بهره ببریم یا خیر؟ شعر عرفانی یکی از شاخه های شعر دینی است؛ اما آیا آن نوع نگاه و مضامین جایی در شعر هیأت دارد یا نه؟ این شعر مقرر است توسط مداحان دوده (ع) خوانده و در رسانه های عمومی منتشر شود؛ وقتی ما واژه شراب را در شعر هیأت بر می گزینیم، آیا بستر مناسبی برای فهم آن وجود دارد یا نه؟
بعضاً برخی اساتید دراین زمینه اعتقادات خاصی داشتند و دارند برای مثال مرحوم استاد علی آهی که رئیس جامعه مداحان بود اعتقاد داشت که اساساً نباید در شعر دینی و هیأت از ادبیات عرفانی استفاده شود، بعضی دیگر نیز مانند حاج آقای سازگار و حاج آقای انسانی معتقد هستند ادبیات عامیانه، زبان شکسته و محاوره نباید در شعر دینی و هیأت استفاده گردد. همه این موارد بیان کننده نظرات و اعتقادات مختلف اساتید فن است که می طلبد دراین زمینه یک هم اندیشی اتفاق بیفتد و این سوالات پاسخ داده شود.
امروز اگر یک شاعر جوانی بخواهد در رثا و مدح دوده (ع) شعر بسراید بطور قطع باید درباره این حوزه و حیطه آن شناخت کسب کند سپس واژگانی استفاده نماید که مناسب این فضا باشد. متأسفانه امروز عموم شاعران و نوحه سرایانی که برای هیأت ها و محافل مذهبی شعر می گویند به این مهم توجه نمی کنند دلیل آن هم این است که مبانی شعر دینی تبیین نشده حتی نوجوانان و جوانان که پای منبر و درس اساتید می نشینند به صحبت های اساتید توجهی نمی کنند.
*تا چه میزان فضای نقد برای حل این لطمه ها از شعر دینی و هیأت وجود دارد؟
یکی از معضلات اساسی در شعر دینی و هیأت نبودن فضای نقد است، متأسفانه هنوز یک مجله و نشریه مکتوب برای شعر دینی و هیأت چاپ نشده و جلسات نقد به میزان مورد نیاز وجود ندارد. امروز در همین تهران قریب به ۴۰ هیأت بزرگ وجود دارد که علاوه بر حاضران برای فضای مجازی و رسانه ها خوراک دینی و مذهبی تولید می کند و مداحان پیشکسوت و مشهور به خواندن اشعار سروده شده می پردازند حال سوال مطرح است آیا این صاحب اثرها و نوحه سراها آثارشان از فیلتر نقد عبور کرده است بعد به دست مداحان برسد یا نه؟ پاسخ بطور قطع خیر است! آیا بعد از آن که توسط آقایان خوانده می شود مورد نقد واقع می شود؟ باز هم جواب خیر است! این واقعیت شعرهای دینی است.
هر حوزه ای که کار هنری در آن انجام می شود اگر نقد نشود به رشد و بالندگی نمی رسد
هر حوزه ای که کار هنری در آن انجام می شود اگر نقد نشود به رشد و بالندگی نمی رسد. امروز در زمینه شعرهای دینی از نظر کمیت در جایگاه خوبی قرار داریم و شاعران جوان، خوش ذوق و صاحب نام بسیاری در این عرصه فعالیت می نمایند اما پیش بینی بنده این است که چون این فضا نقد نمی گردد آینده روشنی در انتظار آن نیست مگر اینکه دوستان کم کم احساس نیاز کنند و جلسات نقد و بررسی اتفاق بیافتد شاید در دراز مدت این فضا به یک پختگی برسد و اشعار دینی از نظر کیفیت نیز در قله قرار بگیرد.
برای مثال یک اثری در محرم معروف شد که یکی از دوستان عزیز آنرا خواند که در شعر چنین آمده بود من ایرانم و تو عراقی چه فراقی چه فراقی؛ آیا می توان گفت این شعر از جهت اعتقادی صحیح است یا خیر؟ اگر مخاطب شعر کربلا باشد، درست است. در حالی مخاطب این شعر کربلا نیست و شخص امام حسین (ع) است! بر طبق این شعر آیا می توان گفت امام حسین (ع) محدود به عراق است؟ بطور قطع چنین نیست. اگر مخاطب این شعر ضریح، حرم و کربلای امام حسین (ع) بود نمی شد به این شعر نقد وارد کرد اما اینجا مخاطب خود امام حسین (ع) است و ما می دانیم که حضرت در ابعاد زمان و مکان نمی گنجد. تازه در این شعر اولیات و بدیهیات شعری رعایت شده بود اما از جهت اعتقادی به آن نقد وارد است حال این نقد را چه زمانی و در کجا می توان به شاعر گفت؟ متأسفانه امروز آن زیرساخت هایی که بتوان چنین آثاری را نقد کرد وجود ندارد و می بینیم که این آثار به اصول و اعتقادات نسل جوان تبدیل می شود.
بسیاری از بزرگان وقتی می خواهند یک مبحث عمیق اعتقادی را مطرح کنند برای آنکه به حرف مطرح شده خود صحه بگذارند در انتهای کلام قطعه شعری نیز می خوانند و این امر نشان میدهد که شعر و ادبیات در ایران در تعمیق اصول اعتقادات بسیار کاربرد دارد برای همین وقتی در هیأت ها اشعار خوانده می شود در اصل به مبانی فکری نسل جدید تبدیل می شود در صورتیکه خیلی از آن شعرها زیر ساخت های صحیحی ندارد.
*آیا تنها چاره مشکلات شعر هیأت و نوحه ها برگزاری جلسات نقد است؟
یکی از مهم ترین چاره ها این است؛ اما به این معنا نیست که شعرا و نوحه سراها معطل بنشینند تا جلسات و هم اندیشی ها تشکیل گردد. بطور قطع سلوک فردی شاعر راه گشاست. یکی از اثربخش ترین راهکارها پیوند با گذشتگان و سنت های اصیل است.
ما در راه نوکری سرلوحه داریم
از شاحسین و حاج ناظم نوحه داریم
با سینه ای زخمی گلویی پُر گلایه
ناظم باردیگر رفته روی چارپایه
فریاد خواهد زد تمام باورش را
امروز می گیرد شفای دخترش را
از چاره ی مشکل بخوان ای حاج ناظم
"قُم یا ابوفاضل " بخوان ای حاج ناظم
چه در شعر هیأت چه در نوحه الگوهای خوبی داریم که بعد از قرن ها و سال ها آثارشان ماندگار است. شاعر و نوحه سرا اگر با محتشم کاشانی، با عمان سامانی، با فواد کرمانی، با نیر تبریزی و خیلی اساتید دیگر اُنس داشته باشد، ناخودآگاه سطح سلیقه اش بالا می رود و آثارش روز به روز فخامت می یابد.
*چه مراکز و نهادهایی می توانند متولی برگزاری جلسات نقد شعر هیأت باشند؟
متأسفانه در مراکز و نهادهای فرهنگی کشور جایی برای شعر هیأت در طول سالهای پس از انقلاب اسلامی باز نشد البته چند سالی است که سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری تا حدودی به این امر توجه کردند اما باز آن مدیریت فرهنگی که در حوزه شعر هیأت باید وجود داشته باشد، مشاهده نمی گردد. متأسفانه مشخص نیست زعامت شعر هیأت را چه کسی بر عهده دارد و ساز و کار قانونی، ساز و کار نظارتی و ساز و کار نظام و آفرینش برای آن وجود ندارد.
یکی از دلایلی که سبب شده شعر هیأت گرفتار لطمه ها و آفت ها شود آنست که هیچ بستر آموزش و آفرینش برای آن مهیا نشده پس چگونه توقع می توان داشت که لطمه شناسی هم صورت بپذیرد! چه اقدامی از طرف نهادهای فرهنگی برای شعر هیأت صورت گرفته که توقع می رود این اشعار از آفت دور باشند و لطمه نداشته باشند؟
لازم است مراکز و نهادهای مختلف همچون سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانه مداحان، کانون مداحان و… یک هم افزایی داشته باشند و یک ساز و کار فرهنگی برای شعر هیأت فراهم آورند. حضرت آیت الله خامنه ای تا به امروز دو دیدار با شعرای آئینی داشتند چنانچه شعر دین و آئینی و هیأت برای سایر مسؤولان کشور اهمیت داشت می توانستند همانند رهبر معظم انقلاب با شاعران آئینی جلسه داشته باشند و مشکلات آنان را بررسی نمایند. اما هیچ گاه چنین نشده است! تنها کسی که به فکر شعر هیأت بوده رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده است.
شاعری که می خواهد به عالم شعر دینی و آئینی ورود کند و درباره حضرات معصومین شعر بسراید ابتدا باید ورودهای درونی خودرا کنترل کند تا بتواند از ورود اجزای ناپاک به شعر آئینی جلوگیری کرده باشد، چنین شاعری بطور قطع می تواند مضامین جدیدی را در زندگی دوده (ع) کشف و بصورت شعر به مردم معرفی نماید تا اشعار دینی و آئینی بیش از گذشته مورد توجه مردم و سبب معرفت افزایی جامعه شود.
منبع: عطر حرم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب