باز تعریف فلسفه نعمت در قرآن نگاهی به آیه ۸۱ سوره نحل
به گزارش عطر حرم، در دنیایی که انسان میان رفاه و فراموشی معنا سرگردان است، آیه ۸۱ سوره نحل نگاهی متفاوت به نعمت و آسایش ارائه می کند و نه تنها از مواهب ملموس زندگی (سایه ها، پناهگاه ها و لباس ها) سخن می گوید، بلکه هدفی والاتر را یادآور می شود: تمام این نعمت ها برای آن است که انسان به درک بندگی و تسلیم در مقابل خالق برسد.
به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در دنیای کنونی که انسان بیشتر از هر زمان دیگری در حصار فناوری، مصرف گرایی و فراموشی معنا گرفتار شده است، بازخوانی متون وحیانی می تواند نگاهی تازه در نسبت انسان با طبیعت، نعمت و خالق عرضه نماید. سوره نحل که مفسران آن را «سورة النِّعَم» نامیده اند، از شروع تا پایان همچون تابلویی الهی، از نعمت های بی شمار خداوند سخن می گوید و انسان را به تأمل و شکرگزاری فرامی خواند. در بین آیات این سوره، آیه ۸۱ تصویری جامع از نعمت های ملموس و حیاتی عرضه می کند؛ از سایه ها و پناهگاه های طبیعی گرفته تا لباس و زرهی که انسان به مدد عقل و هدایت الهی می سازد.
بنابر روایت ایکنا، این آیه در ظاهر، توصیفی از امکانات مادی حیات انسانی است؛ اما در عمق خود مبین نظامی معنوی است که انسان را از سطح بهره مندی به مرتبه تسلیم و عبودیت می رساند. مفسران بزرگی چون ابن کثیر، طبری، زمخشری، فخر رازی و سعدی هر یک از زاویه ای خاص به این آیه نگریسته اند؛ برخی بر جنبه های طبیعی و شگفتی خلقت تاکید کرده اند و برخی دیگر هدف غائی آن، یعنی «اتمام نعمت» و دعوت به «اسلام» را جوهر پیام دانسته اند.
یادداشت پیش رو با تأکید بر تفاسیر معتبر کلاسیک و معاصر، می کوشد تا معنای این آیه را نه فقط در قالب واژگان، بلکه در بافت وجودی انسان امروز بازخوانی کند؛ انسانی که بازهم در جست وجوی سایه ای برای آرامش، پناهگاهی برای امنیت و جامه ای برای صیانت از خویش است.
متن و ترجمه آیه
خداوند در آیه ۸۱ سوره مبارک «نحل» می فرماید: «وَٱللَّهُ جَعَلَ لَکُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَـٰلًا وَجَعَلَ لَکُم مِّنَ ٱلْجِبَالِ أَکْنَـٰنًا وَجَعَلَ لَکُم سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ ٱلْحَرَّ وَسَرَابِیلَ تَقِیکُم بَأْسَکُمْ کَذَٰلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُۥ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ؛ و خداوند از آن چه آفریده است، سایه هایی برای شما قرار داد و از کوه ها برایتان پناهگاه هایی ساخت و برای شما جامه هایی قرار داد که شما را از گرما و سرما نگاه دارد و جامه هایی که شما را در جنگ و سختی حفظ می کند؛ اینگونه نعمتش را بر شما تمام می کند، باشد که تسلیم فرمان او شوید.»
مفاهیم کلیدی آیه
سایه ها (ظِلَالاً): نمادی از آرامش، پناه و آسایش موقتی؛ خداوند برای انسان ها از آن چه آفریده، سایه ها قرار داده است؛ نه فقط سایه درخت یا ساختمان، بلکه هرگونه تعدیل طبیعت که انسان بتواند زیر آن استراحت کند.
پناهگاه های کوهستانی (أَکْنَاناً مِنَ الْجِبَالِ): مفسران می گویند مقصود، مغارات یا شکاف های کوه هاست که انسان می تواند از گرما، سرما، باران یا حتی دشمن در آن پناه گیرد.
لباس ها و زره ها: دو دسته «سرابیل»؛ «سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ»، لباس هایی که انسان را از گرما (یا به تعبیر برخی سرما) حفظ می نماید و «سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ بَأْسَکُمْ»، لباس یا زره هایی که انسان را در جنگ یا در رویارویی با «بَأس» حفظ می نماید.
تمامیت نعمت/ هدف تسلیم: بخش پایانی آیه می گوید: «کَذٰلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ»؛ یعنی این ها همه قسمتهایی از نعمت های الهی است که به انسان داده شده تا انسان به شناخت، شکر و تسلیم برسد.
تحلیل تفسیری
در تفاسیر روایی و لغوی آمده که این آیه ناظر بر نعمت های آشکار و قابل لمس برای انسان است؛ طبیعتی (سایه، کوه، لباس) که انسان در آن زیست می کند و از آن بهره می برد. در تفسیر ابن کثیر آمده: «… «ظِلَالاً» به مدلول درخت است، «أَکْنَاناً» یعنی حصون و معاقل، «سَرَابِیل» لباس ها از کتان، صوف و «سرابیل تَقِیکُم بَأْسَکُمْ»، دُرُوع از آهن مصفّح و زِرّاد و…»؛ همین طور در تفسیر عبد الرحمن السعدی آمده که معنای «ظِلَالاً» آن دسته از مخلوقات است که انسان در ساخت آنها دخالتی ندارد؛ یعنی سایه های طبیعت که انسان آنها را نساخته است.
یک نکته مهم اینست که نعمت ها به شکل مادی ذکر شده؛ اما هدف اصلی تربیتی و اخلاقی است: این که انسان این نعمت ها را بشناسد، شکرگزاری کند و در مقابل خالق خود تسلیم شود. مفسران می گویند این آیه به انسان می فهماند که امکانات مادی و طبیعی برای او مهیا شده که «لیَعْلَمَ» (تا بداند)، «لِیَشْکُرَ» (تا شکر کند) و در نهایت «لِیُسْلِمَ» (تا تسلیم شود).
افزون بر این، زمینه اجتماعی تاریخی آن هم قابل توجه است: سوره نحل در مکه نازل شده و مخاطب عرب آن زمان، مردمی بودند که در سختی های جغرافیایی (گرما، بیابان، جنگ) زیست می کردند؛ بدین جهت گرفته شده از پیش زمینه زیستی آنان است که خداوند چنین نعمت هایی را یادآوری می کند.
ارتباط با سایر آیات و پیام
آیه ۸۱ سوره نحل یکی از مجموعه آیات «نعمت» در این سوره است؛ پیش و بعد از آن آیات مختلفی وجود دارد که به مخلوقات، رزق، آسمان، زمین، آب، نباتات، حیوانات و… اشاره کرده اند تا انسان به تفکر و تدبر در خلقت سوق یابد؛ برای مثال، آیات ۷۸ تا ۸۹ سوره نحل.
همچنین از نظر تربیتی، این آیه پیام می دهد که نعمت ها فقط برای رفاه مادی نیست، بلکه برای هدایت انسانی است: «لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ»؛ یعنی اگر انسان نعمت ها را دید و پذیرفت، باید در راه تسلیم و طاعت الهی قرار گیرد.
پیام های کاربردی برای امروز
مراقبت از نعمت های طبیعی: امروز که بشر با چالش های محیط زیستی روبه روست، این آیه یادآور اینست که سایه ها، کوه ها، لباس ها و منابع طبیعی همه نعمت اند و باید قدرشان دانسته شود.
شکرگزاری فعال: تسلیم شدن به معنای ایستادگی فعال در مقابل ناسپاسی است؛ یعنی استفاده از نعمت ها بگونه ای که به عبادت و طاعت منجر شود، نه به اسراف یا غفلت.
لباس و زره معنوی و مادی: همان گونه که لباس مادی انسان را از گرما یا جنگ محافظت می کند، انسان امروز هم به «لباس معنوی»، یعنی اخلاق، معرفت و ایمان نیاز دارد تا در رویارویی با چالش های فردی و اجتماعی محفوظ بماند.
پناهگاه های زندگی: مفهوم «اَکْنَاناً» به معنای پناهگاه است؛ در زندگی مدرن، پناهگاه می تواند خانواده، محله، جامعه سالم، دین و ایمان باشد. قرآن با این بیان ساده، انسان را به تفکر در زیست خود فرامی خواند.
آیه ۸۱ از سوره نحل به ما می گوید که نعمت های خالق نه فقط برای راحتی انسانی، بلکه ابزارهای تربیت انسان اند تا بشناسد، شکر کند و تسلیم شود. تفاسیر بزرگ مانند ابن کثیر و السعدی با تبیین لغوی و تاریخی نشان می دهند که «سایه ها»، «پناهگاه های کوهستانی» و «لباس و زره» تمثیل های ملموس از گستره نعمت الهی هستند؛ اما نکته، اتمام نعمت و هدف آن «تسلیم» است. امروز، این پیام برای ماست که با نگاه شکرآمیز و مسئولانه به منابع طبیعت و امکانات اجتماعی بنگریم و خودرا در راه طاعت و تسلیم قرار دهیم، نه این که نعمت ها ما را از هدف بازدارند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان عطرحرم در مورد این مطلب