تحلیل معناشناختی احسان در قرآن
عطر حرم: تحلیل معناشناختی احسان در قرآن نشان داده است که این مفهوم تلفیقی از نیت خالصانه الهی، عمل صالح مبتنی بر تقوا، رعایت جایگاه و موقعیت هر عمل و فراتررفتن از حداقل های الزام آور است.
به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، «در مسیر مهر، به طرف نور» عنوان پرونده ای خبری، تحلیلی است که می کوشد مرجعی برای بازتاب نیکی هایی باشد که در پیرامون ما و در گوشه و کنار شهر و دیارمان جریان دارد و ما را به طرف ساختن جهانی روشن تر رهنمون می کند. «در مسیر مهر» به انگیزه اصلی این اقدامات اشاره دارد که بر محور محبت به خلق خدا بنا شده است و «به سوی نور» مقصد پایانی این مسیر را نشان میدهد که ساختن جامعه ای نورانی مبتنی بر رضایت آفریدگار است. شماره دوم این پرونده به واکاوی مفهوم احسان و نیکوکاری در قرآن کریم اختصاص دارد.
بنابر روایت ایکنا، درک ژرفای معانی قرآن کریم مستلزم استفاده از روش های تحلیلی دقیق است. معناشناسی در جایگاه دانشی که به مطالعه نظام مند معنا می پردازد، با تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی در قالب تحلیل هم زمانی، ابزاری کارآمد برای کشف دلالت های درون متنی فراهم می آورد.
روابط همنشینی و جانشینی
سوسور، بنیانگذار زبان شناسی نوین، روابط ساختاری در نظام زبان را به دو گونه بنیادین تقسیم کرده است: رابطه همنشینی و رابطه جانشینی. رابطه همنشینی، پیوندی است که میان واحدهای زبانی حاضر در زنجیره ای گفتاری (همچون واژه های یک جمله) برقرار می شود. این واحدها بر محوری افقی در کنار یکدیگر می نشینند و با ترکیب شدن، کلیتی همگن و معنادار پدید می آورند. این رابطه بیشتر ناظر بر پیوند ترکیبی و نحوی میان عناصر است.
در مقابل، رابطه جانشینی به ارتباطی اشاره دارد که میان یک واحد حاضر در متن با واحدها یا مفاهیم دیگر برقرار است که باآنکه ممکنست حضور فیزیکی در جمله نداشته باشند، اما در حافظه زبانی گوینده و شنونده حاضرند و می توانند بجای یکدیگر به کار روند. این رابطه بر محوری عمودی و بر پایه انتخاب استوار است.
در تحلیل معناشناختی یک متن، خصوصاً قرآن کریم، بررسی این دو شبکه روابط، کلید گشودن قفل معانی و درک دقیق مفاهیم در بافت خودشان است. یادداشت پیش رو بر آنست تا مفهوم بنیادین «احسان» را صرفا در بافت زبانی قرآن کریم واکاوی کند. مقصد پایانی، تبیین ابعاد این مفهوم از راه تحلیل شبکه ارتباطی آن با سایر مفاهیم هم جوار و جانشین هایش است تا از این رهگذر، به درکی روشن تر از این فضیلت اخلاقی عبادی از منظر متن قرآن برسد.
مفهوم لغوی و اصطلاحی احسان
واژه احسان که از ریشه حُسن گرفته شده، در لغت به معنای زیبایی و نیکویی است. ابن منظور در لسان العرب به این معنا اشاره کرده و می نویسد: «الْإِحْسَانُ ضِدُّ الْإِسَاءَةِ» که نشان میدهد احسان نقطه مقابل بدی و زشتی است. راغب اصفهانی هم در کتاب مفردات خود، احسان را به نیکی کردن تعریف کرده است.
تحلیل معناشناختی احسان
الف) همنشینی: بررسی روابط هم نشینی این واژه در قرآن کریم نشان میدهد که احسان چند بعد اساسی دارد:
بعد اعتقادی؛ همنشینی تقوا و احسان: واکاوی پیوند ناگسستنی تقوا و احسان، رهیافتی به طرف درک مراتب کمال اخلاقی و عبادی در منظومه قرآنی است. تقوا که اسم مصدر از ریشه «وقی» و به معنای پرهیز، حفاظت و مراقبتی شدید و فوق العاده بوده، در اصطلاح، به خودنگهداری و ضبط نفس تعبیر شده است.
قرآن کریم در آیاتی چند، این دو مفهوم متعالی را در کنار یکدیگر نشانده که همچون این آیات، می توان به این موارد اشاره کرد:
سوره زمر، آیه ۱۰: «قُلْ یَا عِبَادِ الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّکُمْ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا فِی هَٰذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ بگو: ای بندگان من که ایمان آورده اید، از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید. برای آنهایی که در این دنیا نیکی کرده اند، پاداش نیکی است و زمین خدا وسیع است، که صابران اجر و پاداش خودرا بی حساب دریافت می دارند.»
سوره مائده، آیه ۹۳: «لَیْسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِیمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ بر آنهایی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند، گناهی در آن چه خورده اند، نیست، اگر تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و اعمال صالح انجام دهند، سپس تقوا پیشه کنند و ایمان آورند، سپس تقوا پیشه کنند و نیکی کنند و خداوند نیکوکاران را دوست می دارد.»
در آیه شریفه سوره مائده، سه بار به «تقوا» اشاره شده که هر یک، مرحله ای متعالی از احساس مسئولیت و پرهیزکاری را نمایان می کند. «تقوای» نخست، همان احساس مسئولیت درونی است که انسان را به جست وجوی حقیقت وادار می کند و نتیجه آن، ایمان و عمل صالح است. «تقوای» دوم، به تقوایی نافذ اشاره دارد که در جان انسان ریشه می دواند و به ایمانی استوارتر می انجامد و اما «تقوای» سوم که اوج این سیر تکاملی به حساب می آید، تقوایی است که انسان را نه فقط به انجام واجبات، که به انجام «احسان» و همه کارهای نیک فرامی خواند.
از این رو، عبارت «اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا» حاکی از آنست که حقیقت تقوا زمانی تحقق می یابد که با عمل به احکام و هر آن چه انسان را به ایمان و رستگاری حقیقی رهنمون کند، همراه شود و این، عین معنای احسان است که عبارت است از انجام کاری به نیکوترین وجه و بدون هیچ قصد سوئی. در حقیقت، این دو مفهوم، لازم و ملزوم یکدیگرند؛ تقوایی مورد تأیید الهی است که با احسان درآمیخته باشد و احسانی مقبول درگاه حق است که بر بنیاد تقوا استوار شده باشد.
به بیان دیگر، تقوا عامل بازدارنده از گناه و احسان، عامل حرکت آفرین به طرف نیکی هاست و مجموع این دو، ترک محرمات و انجام فرائض و مستحبات را دربرمی گیرد. برای رسیدن انسان به رستگاری و کمال نهایی، این دو رکن باید همواره در کنار یکدیگر باشند، چونکه تقوا شرط احسان است و عملی، احسان شمرده می شود که با تقوا همراه شود. بر اساس این توضیحات، این دو مفهوم قرآنی در حوزه معنایی واحدی جای می گیرند، معنای یکدیگر را تکمیل می کنند و به همین روی، در کلام الهی همنشین یکدیگر شده اند.
بعد اجتماعی؛ همنشینی احسان و عدل: بی تردید، واکاوی پیوند معنایی میان دو مفهوم احسان و عدل، گشاینده افقی ژرف در درک مراتب نیکی در منظومه ارزشی قرآن کریم است. اهل لغت در تبیین معنای عدل بر این مساله هم عقیده اند که این واژه بر قصد و میانه روی در امور دلالت دارد و در گستره معنایی خود، مفاهیمی چون انصاف، مساوات و تسویه را دربرمی گیرد. در نگاهی فراتر، عدالت به «اعطاء کلّ ذی حقّ حقه» و «وضع کلّ شیء موضعه» تعریف شده است؛ به این معنا که هر چیز و هر کس در جایگاه شایسته خویش قرار گیرد. برای این مفهوم کلیدی، می توان دو ساحت خاص و عام تصور کرد: ساحتی خاص که بر رعایت حقوق دیگران تکیه دارد و ساحتی عام که انجام هر کار حکیمانه و نهادن هر موجودی در جایگاه وجودی شایسته اش را شامل می شود.
در مقابل، احسان، مفهومی انتزاعی و جامع از هرگونه خیر و نیکی است که زیبایی آن در عقل ریشه دارد و از راه سیره عقلا تأیید می شود. با درنگ در این تعاریف، می توان دریافت که عدالت همواره مساوی با حسن و ملزوم با آن است؛ چونکه برای حسن، معنایی جز آن چه طبع سلیم به آن میل کند و به سویش جذب شود، قائل نیستیم و نهادن هر چیزی در جایی که شایسته آن است، فی نفسه کاری است که انسان به خوبی آنرا می ستاید و به آن اعتراف دارد.
خداوند متعال در آیه ۹۰ سوره نحل، «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ»، این دو مفهوم متعالی را در کنار یکدیگر و در مقام همنشینی قرار داده است. این همنشینی مقدس، به احسان معنایی ویژه و ممتاز می بخشد. با تدبر در این آیه درمی یابیم که عدل به معنای مساوات و دادن هر حق به صاحب حق است؛ خواه آن حق، خیر باشد یا شر؛ اما احسان، فراتر از این حد و به این معناست که خیری را با خیری برتر و افزون تر تلافی کنی و در مقابل شرّی که به تو رسیده، با شرّی کمتر از آن پاسخ گویی. این دو فرمان الهی که ارکان استوار جامعه بشری بر آنها نهاده شده، به ترتیبی حکیمانه ذکر شده اند که خود گویای مراتب اهمیت آن هاست.
به این ترتیب، تمایز عدل و احسان آشکار می شود: در عدل، جزا و پاداش به اندازه و بر اساس عمل، اما در احسان، پاداش فراتر و جزا کمتر از حد عمل و رفتار است، چنانکه بعضی از اندیشمندان در تعریف احسان نگاشته اند: «احسان چیزی برتر از عدالت است؛ چونکه عدالت اینست که انسان آن چه بر عهده اوست، انجام دهد و آن چه را متعلق به اوست، بگیرد؛ ولی احسان اینست که انسان بالاتر از آن چه وظیفه اوست، انجام دهد و کمتر از آن چه حق اوست، بگیرد.»
تحلیل این همنشینی نشان میدهد که عدل، اساس و پایه رفتارهای اجتماعی و احسان، تکامل و تعالی این رفتارها مطرح می شوند. عدل ضامن بقای جامعه و احسان عامل رشد و تعالی آن است. در نظام اخلاقی اسلام، این دو مفهوم چنان به هم پیوسته اند که نمی توان یکی را بدون دیگری تصور کرد. عدالت بدون احسان، خشک و بی روح است و احسان بدون عدالت، ممکنست به تبعیض و بی عدالتی بینجامد؛ ازاین رو قرآن کریم با این همنشینی دقیق، الگویی کامل از روابط انسانی ترسیم کرده است که هم عدالت را پاس می دارد و هم فضیلت احسان را در جامعه نهادینه می کند.
این تفاوت ماهوی در کلام گهربار امام علی(ع) در نهج البلاغه به شیواترین وجه خلاصه شده است، آنجایی که می فرماید: «الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ؛ عدل، رعایت انصاف است و احسان، گذشتن از حق و بخشش.» این بیان نورانی، به روشنی جایگاه عدل را با عنوان بنیاد و اساس و مقام احسان را با عنوان اوج و قله فضیلت اخلاقی ترسیم می کند.
بعد اخلاقی؛ همنشینی احسان و معروف: معروف که اسم مفعول از ماده «عرف» است، به معنای شناخته شده بوده و از آنجائیکه همواره در مقابل منکر قرار می گیرد، بر امر نیک و پسندیده ای دلالت دارد که نزد عقل و شرع، شناخته شده و مقبول است. بر اساس این تعریف، دایره معروف، عبادت آفریدگار و احسان به خلق را دربرمی گیرد.
قرآن کریم این دو کلیدواژه پرارزش را در آیاتی چند، در کنار یکدیگر جای داده است. نمونه اعلای این همنشینی، در آیه ۲۲۹ سوره بقره نمایان شده، آنجایی که خدای متعال می فرماید: «... فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِیحٌ بِإِحْسَانٍ...؛ پس یا نگه داشتنی به طرز پسندیده و همراه خوبی است، یا رهاکردنی به نیکوترین شیوه.»
در این آیه شریفه، «معروف» قیدی برای فعل «امساک» (نگهداری و ادامه زندگی زناشویی) و «احسان» قیدی برای فعل «تسریح» (جدایی و پایان دادن به پیوند ازدواج) قرار گرفته است. این همنشینی حکیمانه، وجوهی لطیف از معنای هر دو مفهوم را آشکار می کند. «امساک بِمَعْرُوف» به آن معناست که حتی در استمرار زندگی مشترک، باید حقوقی رعایت شود که در عرف و شرع، شناخته شده و نیکوست؛ اما «تسریح بِإحْسان» فراتر از این حد می رود و حکم می کند که حتی در لحظه جدایی و گسستن پیوند که خود با مرارت های اجتناب ناپذیر همراه می باشد، باید با نیکوکاری، گذشت و مراعات حال طرف مقابل عمل کرد که تلخی فراق را تا حد ممکن کم کند.
بر همین اساس، مفسران خاطرنشان کرده اند که در آیه مورد نظر، برای «امساک» و ادامه زندگی، به «معروف» تعبیر شده است؛ یعنی کاری که در عرف و شرع، ناپسند شمرده نمی شود؛ اما برای «تسریح» و جدایی، به «احسان» تعبیر شده که مرتبه ای فراتر از «معروف» است با این افزون طلبی در نیکی، رنج و سختی ناشی از جدایی برای زن جبران شود. به این ترتیب، این همنشینی قرآنی به روشنی نشان میدهد که «احسان» مقام و مرتبه ای برتر و متعالی تر از «معروف» است؛ باآنکه هر دو در دایره اعمال نیک و پسندیده جای می گیرند.
به طور خلاصه می توان گفت این همنشینی بیان کننده آنست که معروف پایه و اساس روابط اجتماعی و احسان تکامل و تعالی همان روابط بحساب می آید. هر احسانی معروف است؛ اما هر معروفی لزوماً احسان نیست.
جایگاه احسان
باآنکه احسان با مفاهیمی چون عدل و معروف مرتبط می باشد، اما ساحت والای آن از آنها فراتر می رود. در صورتیکه عدل به معنای رعایت انصاف و قراردادن هر چیز در جای خود است، احسان به معنای فراتررفتن از حداقل های الزامی و رسیدن به سطحی متعالی از نیکی است.
تحلیل معناشناختی احسان در قرآن نشان میدهد که این مفهوم تلفیقی از نیت خالصانه الهی، عمل صالح مبتنی بر تقوا، رعایت جایگاه و موقعیت هر عمل و فراتررفتن از حداقل های اجبار آور است. این جامعیت و گستردگی معنایی سبب شده که احسان یکی از کلیدی ترین مفاهیم اخلاقی عبادی قرآن کریم مطرح شود.
منبع: عطر حرم
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان عطرحرم در مورد این مطلب